ბავშვების კითხვებს – განათლების საკითხებზე, ბულინგზე... საქველმოქმედო ფონდ „ბორანის თანადამფუძნებელი სიკო ჯანაშია პასუხობს. ყველასთვის ცნობილია, რომ იგი იკვლევს განათლების პოლიტიკას და ასწავლის განათლების ადმინისტრირებასა და სწავლების მეთოდებს.  განათლების საკითხებზე ბევრი საზოგადოებრივი ორგანიზაცია მუშაობს, csogeorgia.org-ს მონაცემებით, 418 ორგანიზაცია მუშაობს ამ თემატიკაზე.მათი მიზანია განათლება ყველასთვის ხელმისაწდვდომი გახადონ, სამოქალაქო სექტორის მეშვეობით დაეხმარონ მოსწავლეებსა და სტუდენტებს მოიპოვონ დაფინანსება და აიმაღლონ კვალიფიკაცია საზღვარგარეთ.

21 წლის წინათ, 1998 წელს, ზუგდიდში საზოგადოებრივი ორგანიზაცია – შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ქალთა და შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვთა დედათა ასოციაცია „დეა“ შეიქმნა. იგი ზუგდიდში მცხოვრებმა და აფხაზეთიდან დევნილმა ქალებმა დააარსეს, თუმცა, ამას წინ უძღოდა ორი ქალბატონის ცხოვრებაში მომხდარი ძირეული ცვლილება და მათი გზების გადაკვეთა... 90–იან წლებში, ზუგდიდის პირველი საჯარო სკოლის ფიზიკის მასწავლებლის, მადონა ხარებავას ცხოვრება მთლიანად შეცვალა ვირუსულმა გრიპმა. „ხშირად ვამბობ, რომ ჩემი ცხოვრება შედგება ორი ნაწილისგან – პირველი გახლავთ მადონა, რომელიც სრულიად ჯანმრთელი იყო, მეორე ცხოვრება კი მას შემდეგ დაიწყო, რაც შეზღუდული შესაძლებლობის პირი გავხდი – ვირუსულმა გრიპმა ფიზიკური შეზღუდვა გამოიწვია“, ამბობს მადონა ხარებავა და დასძენს, რომ დამოუკიდებლობის დაკარგვა არ იყო ადვილი. მან გააცნობიერა, რომ ვეღარ შეძლებდა სკოლაში მუშაობას და სამსახური დატოვა. ზუსტად იმ დროს, საერთაშორისო ორგანიზაცია „ოქსფამმა“ ზუგდიდში გახსნა წარმომადგენლობა, სადაც შესაძლებლობის შეზღუდვის სფეროში კონსულტირებას ახალგაზრდა ბრიტანელი ქალბატონი უწევდა. მან საქართველოში ჩამოსვლამდე დაკარგა მოძრაობის უნარი. ამ ახალგაზრდა ქალბატონის დახმარებით ზუგდიდში, თბილისში, ბაქოსა და ერევანში შეიქმნა შეზღუდული შესაძლებლობის ქალთა და შეზღუდული შესაძლებლობის ბავშვთა დედათა საინიციატივო ჯგუფები, რომლებიც ერთმანეთს გამოცდილებასა და პრობლემებს უზიარებდნენ. „ბრიტანელმა ექსპერტმა ფასილიტაციის საშუალებით, მიგვიყვანა იმ აზრამდე, რომ ჩვენ თავს ჩვენვე უნდა ვუპატრონოთ, ჩვენ უნდა ვიცოდეთ ჩვენი უფლებები და შევძლოთ მათი დაცვა“, - ამბობს მადონა ხარებავა. ასე ნაბიჯ–ნაბიჯ, შესაძლებლობების გაზრდისთვის ტრენინგების, ორგანიზაციული განვითარების დახმარების პარალელურად დაარსდა ასოციაცია „დეა“, რომლის ხელმძღვანელია მადონა ხარებავა. 1998 წლიდან დღემდე ორგანიზაციამ 140–ზე მეტი პროექტი განახორციელა და მათი მიზანი იყო და არის ადამიანის უფლებების დაცვა, სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების, დემოკრატიული ფასეულობების დამკვიდრების, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა და სხვა ჯგუფების სოციალური ინტეგრაციის ხელშეწყობა, ასევე მათ მიმართ ეფექტიანი სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებაში მონაწილეობა და მათ შესახებ საზოგადოების ინფორმირება. მადონა ხარებავას კარგად ახსოვს ორგანიზაციის პირველი პროექტი - „ქალები თანასწორობისთვის“ და „შშმ ქალები თანასწორობისთვის“. მაშინაც და ახლაც თვლის, და ორგანიზაციის სხვა წარმომადგენლებიც იზიარებენ, რომ პირველ რიგში ქალები არიან და მერე მოდის მათი განსხვავებულობა. „ეს არ ნიშნავს, რომ განსხვავებულობას არ ვაღიარებ, პირიქით – ყველგან უნდა იყოს გათვალისწინებული განსხვავებულობა, ასევე, ხელი შევუწყოთ უნივერსალური გარემოს შექმნას, რაც მაქსიმალურად ხელს შეუწყობს შშმ პირთა ინტეგრაციას საზოგადოებაში. არასწორია საზოგადოების დაყოფა შშმ და არა შშმ პირებად.'' 1998 წლის შემდეგ, ბევრი რამ შეიცვალა შეზღუდული შესაძლებლობის პირთა უფლებებისა და საზოგადოებაში ინტეგრაციის კუთხით, დაიხვეწა სხვადასხვა კანონმდებლობა, სახელმწიფომ მიიღო საერთაშორისო კონვენცია, დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ კანონი; გაჩნდა ინკლუზიური განათლების შესაძლებლობა. როგორც ყოფილ პედაგოგს, მადონა ხარებავას ძალიან უყვარს ინკლუზიური განათლების ხელშეწყობის პროექტები. „დეა ერთ-ერთი პირველი იყო, ვინც ამ კუთხით უცხოური გამოცდილება და ადგილობრივი საკანონმდებლო ბაზა შეისწავლა, ვთარგმნეთ სახელმძღვანელო, რომელიც გამოიცა საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს მიერ და დღესაც ილიას უნივერსიტეტში ერთ–ერთ მთავარ ადგილს იკავებს სასწავლო პროგრამაში. მოვამზადეთ ოჯახსა და სკოლას შორის თანამშრომლობის კონცეფცია, რომელიც მასწავლებელს ეხმარება როგორ ააგოს ურთიერთობა განსხვავებულობის შემთხვევაში, ასევე, როგორ შექმნას ინდივიდუალური საგანმანათლებლო გეგმა“- ამბობს მადონა ხარებავა. ერთია ინკლუზიური სწავლების დანერგვა–დახვეწა, მეორე არანაკლებ მნიშვნელოვანია საზოგადოების ცნობიერების ამაღლება, ამიტომ ორგანიზაცია დიდ დროს და ენერგიას უთმობს საზოგადოების ინფორმირებას და სწავლებას.  მადონა ხარებავა ამაყობს, რომ ინტეგრირებული კლუბები, სადაც უამრავი ახალგაზრდა იყო და არის ჩართული, გარკვეული ბიძგის, დადებითი ცვლილების მომტანი აღმოჩნდა კლუბის წევრებისთვის – „ცოდნა არ იკარგება, თან წაიღეს – ზოგმა იგი მაგისტრატურის თუ ბაკალავრიატის ნაშრომებისთვის გამოიყენეს, ამის შესახებ თავად, ჩვენთან სტუმრობისას სიხარულით ყვებიან“. დეას ხელმძღვანელი თვლის, რომ ინტეგრირებული საზოგადოებისთვის ბევრი რამ არის გასაკეთებელი – ჯერ კიდევ საჭიროა ასწავლო უფლებები, ადვოკატირებისა თუ თვითადვოკატრების გზები და გამოყენების შესაძლებლობა.

სოციალური საწარმო „ცოდნის კაფე“ დაფუძნდა 2016 წელს, ა(ა)იპ „სამოქალაქო ინიციატივის“ ფარგლებში, და ემსახურება ახალგაზრდებისა და ხანდაზმულების საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩართულობის ზრდას. ესაა უნიკალური სივრცე, სადაც შესაძლებელია კულტურულ-საგანმანათლებლო და გასართობი ღონისძიებების გამართვა ყველა ასაკის ადამიანისთვის.

საქართველო ტრადიციულად აგრარული ქვეყანაა. არქეოლოგიური მასალებით მტკიცდება, რომ საქართველოში სოფლის მეურნეობას ჯერ კიდევ ძვ. წ. VI–V ათასწლეულიდან მისდევენ. ბიოლოგიურ მეურნეობათა ასოციაცია „ელკანა“ ფერმერთა გაერთიანებაა, რომლის მიზანია ხელი შეუწყოს საქართველოს მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებასა და გარემოს დაცვას სიცოცხლისუნარიანი ბიომეურნეობების განვითარებისა და სოფლად მოსახლეობის თვითაქტივობის გაზრდის გზით. “ელკანა” აგრარული ბიომრავალფეროვნების კონსერვაციის საკითხებზე 1996 წლიდან მუშაობს და მიზნად ისახავს ქართული სათესლე და სარგავი მასალის აღდგენას, ფერმერებს შორის გავრცელებას და მარკეტინგული ჯაჭვის აწყობის, ბრენდირებისა და ბაზარზე პოპულარიზაციას. მათი გაწეული შრომის შედეგად, უძველესი ქართული ხორბალი - 'დიკა' და ‘წითელი დოლი’ გადაშენებას გადაურჩა. სწორედ "ელკანამ" დაიწყო წლების შემდეგ პირველად გადაშენების პირას მყოფი ქართული ხორბლის ენდემური სახეობების გამრავლება, პოპულარიზება და გავრცელება. დღეს სამცხე–ჯავახეთში, "დიკას" და "ახალციხურ წითელ დოლს" ყოველწლიურად ოცდაათამდე ფერმერი თესავს. ელკანა 10 წელზე მეტია აქტიურად ატარებს ტრენინგებსა და კონსულტაციებს, აქვეყნებს პუბლიკაციებსა სიახლეებს, და ქართველ ფერმერებს ბიოწარმოებისთვის შესაფერის პირობებს უქმნის.

გაიცანით ლუსო დოსტიბეგიანი, რომელმაც თეთრიწყაროში ახალგაზრდებისთვის ბევრი რამ შეცვალა... დავიბადე დაგავიზარდე თეთრიწყაროში... 7 წლის წინათ, სკოლის დამთავრების პერიოდში, ჩვენთან ახლოს მდებარე სოფელ კოდაში, სათემო განათლების ცენტრში მიმდინარე პროეტში ჩავერთე. ბავშვობიდან ვიყავი საზოგადოებრივ საქმიანობაში ჩართული და შესაბამისად, პროექტებში მონაწილეობა მომწონდა. როცა სხვადასხვა პროექტების მეშვეობით საქართველო შემოვიარე, დავინახე, რომ ყველგან რაღაც კეთდებოდა, თეთრიწყაროს გარდა. მაშინ გადავწყვიტე, დავბრუნებულიყავი და საზოგადოებრივად სასარგებლო საქმე გაასმაგებული ძალებით მეკეთებინა. დიდი შრომის შემდეგ, 3 წლის წინათ, ჩვენი ორგანიზაცია - „ახალგაზრდული ცენტრი“ ოფიციალურად დარეგისტრირდა. თუმცა, არ გაგვაჩნდა შენობა,ადგილი, სადაც ჩვენს იდეებს განვახორციელებდით. თეთრიწყაროში 83 დასახლებული პუნქტი არის, ჰოდა გადავწყვიტეთ მათი შემოვლა, ახალგაზრდების გაცნობა და მათ პრობლემებზე საუბარი. შენობის გარეშე პროექტების განხორციელება 2 წელი გაგრძელდა. დღეს, უკვე გვაქვს სივრცე, რომლის რეაბილიტაციასა და კეთილმოწყობაში უდიდესი ენერგია ჩავდეთ. ახალგაზრდული ცენტრი არის ახალგაზრდების თავშეყრის ერთადერთი ადგილი, რომელიც დღითიდღე თემის განუყოფელი ნაწილი ხდება. ჩვენი ორგანიზაცია მუშაობს სხვადასხვა მიმართულებით, ვატარებთ ტრენინგებს, ღონისძიებებს, სხვადასხვა კულტურულ-შემეცნებით აქტივობებს, განიხილება სტარტაპ იდეები; ასევე, გავაკეთეთ პატარა სამკერვალო, სადაც მეორადი ნაჭრებისგან ეკოჩანთებს ვკერავთ. ცენტრის დაარსებიდან დღემდე, 3-ჯერ გავაკეთეთ სისხლის დონაციის აქცია, 2-ჯერ ვუმასპინძლეთ ერთ-ერთ ოფთალმოლოგიურ კლინიკას, რომელმაც უფასოდ 100-მდე ადამიანი გასინჯა, სივრცეს ვუთმობთ ნებისმიერ ორგანიზაციას საკუთარი აქტივობებისა განსახორციელებლად, როგორიცაა მაგალითად დასაქმების ხელშეწყობის პროგრამა, ფორუმ-თეატრის დადგმა და სხვა. ჩვენ მიერ განხორციელებული კიდევ ერთი წარმატებული პროექტებია ‘გოგონების ბანაკი’, და „სიცოცხლის ბანაკი“. გოგონათა ბანაკში 17 მოსწავლე გოგონა ტყეში წავიყვანეთ, სადაც რეინჯერების საქმიანობა გავაცანით, გარემოს დაცვასა და სხვადასხვა საჭირო თემებზე ტრენინგი ჩავუტარეთ. ამ პროექტს საზოგადოების მხრიდან დიდი გამოხმაურება მოჰყვა. ჩვენი ცენტრი 3 წელია რაც არსებობს და ის ქალაქის ნათელი წერტილი ნამდვილად გახდა. წინ ბევრი გეგმა და განსახორციელებელი პროექტი გვაქვს.

ბოლო თვეების განმავლობაში, მესამე სექტორმა საზოგადოებას საქართველოს ეკოლოგიური მდგომარეობის, ჰესების მშენებლობებისა და მასთან დაკავშირებული საკითხების რამდენიმე კვლევა წარუდგინა. ასეთი ინტერესი, პირველ ყოვლისა, თემის სიმწვავეზე მიუთითებს. სპეციალისტების დასკვნები, წარუმატებელი მშენებლობებით გამოწვეული პრობლემები, მოსახლეობის გახშირებული საპროტესტო გამოსვლები ცხადჰყოფს, რომ ამ სფეროში ძალიან ბევრი გადაუწყვეტელი საკითხია. საზოგადოებრივი ორგანიზაცია „მწვანე ალტერნატივას“ ხელმძღვანელი, მანანა ქოჩლაძე ამბობს, რომ ამის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი სახელმწიფოში ენერგეტიკის განვითარების გეგმის არარსებობაა.  ესაუბრა მაკა ჯაიანი  მანანა ქოჩლაძე: პრობლემის სათავეა ის, რომ საქართველოს არ გააჩნია ენერგეტიკის განვითარების სტრატეგიული გეგმა. რომ ნახოთ იმ გეგმების სამუშაო ვერსიები, რომლის მიხედვითაც ქვეყანა მოქმედებს, მათ შორის, განახლებადი ენერგიების განვითარების გეგმა (2018), ან ენერგეტიკის განვითარების გეგმის რამდენიმე შემუშავებული თავი (2016), ასევე ინვესტორებთან დადებული მემორანდუმები და ხელშეკრულებები - აღმოაჩენთ, რომ ყველაფერს ვავითარებთ: ჰიდროელექტროსადგურებს, ნახშირისა და გაზის ელექტროსადგურებს და ა.შ. მსგავსი მიდგომა არ გვაძლევს საშუალებას დავგეგმოთ და ჩამოვაყალიბოთ მდგრადი ენერგეტიკული სისტემა. ამისთვის საჭიროა გვქონდეს ენერგეტიკის განვითარების სტრატეგიული გეგმა, რაც ყველა ქვეყანას აქვს და რომლის ქონაც ევროპის ენერგოთანამეგობრობის მოთხოვნა.  სწორედ ენერგოგანვითარების, მათ შორის, ელექტოენერგეტიკის განვითარების გეგმა, უნდა ქმნიდეს პირობას იმისთვის, რომ არსებულმა და დაგეგმილმა ენერგოობიექტებმა ელექტროენერგიაზე ქვეყნის მოთხოვნილება დააკმაყოფილოს. ამ გეგმით უნდა შეირჩეს მოდელი, რომელიც გვაჩვენებს რა ტიპის და რა წყაროების ენერგოგენერაციის ობიექტები გვჭირდება ჩვენი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად და მდგრადი ენერგეტიკული სისტემის დანერგვისთვის. მას შემდეგ, რაც ასეთი გეგმა მომზადდება, მას უნდა ჩაუტარდეს სტრატეგიული გარემოსდაცვითი ზემოქმედების შეფასება, რომელიც გვაჩვენებს ენერგეტიკის განვითარების ოპტიმალურ სცენარს და მხოლოდ ამის შემდეგ შეგვიძლია ვთქვათ, ჰესები უნდა ვაშენოთ, ქვანახშირის სადგურები, გაზის თუ მზის ან ქარის ენერგია გამოვიყენოთ. ასე მუშაობს განვითარებული ქვეყნების ენერგეტიკა და არა ისე, როგორც ახლაა საქართველოში, როცა ყველგან ყველაფერი შენდება.  რატომ არ გვაქვს ასეთი გეგმა, მით უმეტეს, თუ ეს ევროპის ენერგოთანამეგობრობის მოთხოვნაცაა?  მანანა ქოჩლაძე: საკმაოდ ძნელია ამაზე პასუხი. როგორც ვიცით, 2015 წელს, ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის ტექნიკური გრანტის დახმარების ფარგლებში, ენერგოეფექტურობის განვითარების გეგმა მომზადდა. იგი აჩვენეს, დაახლოებით, 40 ადამიანს საქართველოში, თუმცა, ვის - გაურკვეველია. ჩვენ არ გვინახავს და ვერც მოვიძიეთ, ისე მალავენ, როგორც საიდუმლო დოკუმენტს. მას შემდეგ ამბობენ, რომ გეგმა აქვთ, მაგრამ ის არც დამტკიცებულა და, მით უმეტეს, არც განხორციელებულა. ჩვენ გვქონდა ევროპის ენერგოგაერთიანების იმედი, რომლის წევრობასაც ხელი 2016-ში მოვაწერეთ, რაც ევროკავშირის ასოცირების ხელშეკრულების ერთ-ერთი ვალდებულებაა, და რომელიც მოითხოვს მთელი რიგი ენერგოდირექტივების შესრულებას. თუმცა, სამწუხაროდ, ქვეყანაში ენერგეტიკული კანონმდებლობის ჰარმონიზაციის პროცესი საკმაოდ დიდი დაგვიანებით მიმდინარეობს.  რატომ ფერხდება ამ ვალდებულებების შესრულება?  მანანა ქოჩლაძე: ვერ გეტყვით. ევროკავშირი არ არის სადამსჯელო ორგანიზაცია, ის რეკომენდაციებით შემოიფარგლება, თუმცა, ხედავს, რომ ნაცვლად იმისა, გადაწყვეტილებები მიიღებოდეს კონსენსუსის საფუძველზე, უფრო და უფრო იზრდება კონფლიქტი მოსახლეობასა და მთავრობას შორის და ყველა რეგიონში პრობლემებია. სწორედ ამიტომ, 2018 წლის ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების შესრულების ევროპარლამენტის ანგარიშში კიდევ ერთხელ წამოიწია ჰიდროენერგეტიკის განვითარებასთან დაკავშირებულმა საკითხებმა და მთავრობასა და ევროკომისიას მიეცა რეკომენდაცია, ჰესების დაგეგმვისას, მეტი ყურადღება დაეთმოთ გარემოსდაცვითი და სოციალური საკითხებისთვის.  ამასთან, ენერგეტიკული თვალსაზრისითაც არაა შეფასებები დამაკმაყოფილებელი, მაგალითად, ევროპის ენერგოგაერთიანების 2017 წლის შეფასების ანგარიშში, ნავარაუდევია რომ დღეს ენერგეტიკის სექტორში არსებული ვითარება, მომავალში, ხელს შეუშლის საქართველოში თავისუფალი ენერგეტიკული ბაზრის შექმნას.  რა განაპირობებს ამ ვარაუდს?  მანანა ქოჩლაძე: სისტემაში ვითარება მიდის იქითკენ, რომ, ენერგოდამოუკიდებლობის ნაცვლად, გვექნება ენერგოდამოკიდებულება. აშენებენ ჰიდროელექტროსადგურებს, თანაც, ისეთ ჰესებს ეპოტინებიან, კარგად განვითარებული ქვეყნებიც რომ ვერ ააშენებენ.  ნენსკრას ჰესზე ხომ მიდის თითქმის სამი წელია მუშაობა? 2015-ში გაიცა ქართული ნებართვა, 2020-ში უკვე აშენებული უნდა ყოფილიყო, მაგრამ გაჩერებულია, იმიტომ, რომ არც ერთი საპროექტო დოკუმენტი არ ვარგოდა. როდესაც საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებამდე მივიდა საქმე, მათ დასაბუთებული დოკუმენტაცია მოითხოვეს. შემდეგ გაექცათ სუბკონტრაქტორი, იტალიური კომპანია, როგორც ვხვდებით, იმიტომ, რომ გეოლოგიური კვლევები იმაზე რთული აღმოჩნდა, ვიდრე უთხრეს. სამი წელი ვეუბნებოდით, გეოლოგიური მდგომარეობა არასაკმარისადაა შესწავლილი, გეოლოგია მანდ ძალიან რთულია-თქო და ახლა, 2019-ში გაარკვიეს, რომ მთლად კარგად არ ჰქონიათ ყველაფერი გამოკვლეული. კიდევ რამდენი წელი დასჭირდება ამ საქმის გამოსწორებას, არავინ იცის.  ზოგადად, ჰესებს ისე ცუდად აშენებენ, რომ ჩვენ უსაფრთხოებას აყენებენ სერიოზული დარტყმის ქვეშ. 2007 წლიდან აშენდა 30 ჰესამდე. აქედან უმეტესობა ისე ვერ მუშაობს, როგორც საჭიროა, თავისი საპროექტო გამომუშავების 54%-ს ხან აღწევს ხან - ვერა. ამ დროს, გარემოსთვის მიყენებული ზარალი აქვს ძალიან დიდი. იქნება კაშხლიანი თუ უკაშხლო ჰიდროელექტროსადგური, ყველა შემთხვევაში ასეა. ხელისუფლება არ ითვალისწინებს მოსახლეობის ინტერესებს მაშინაც კი, როცა ჰესები მათ აზარალებს.  ხადორის შემთხვევაში, ეს ნათლად გამოჩნდა. იქ უკვე არის ორი ჰიდროელექტროსადგური, რომლის გამოც მოსახლეობას პროტესტი არ გამოუთქვამს. მესამე ჰესი კი, რომელსაც ცნობილი მოვლენები მოჰყვა, პირდაპირ აზარალებს ბირკიანის მოსახლეობას - მდინარიდან თითქმის მთელი წყალი მიაქვს. მდინარის ეს მონაკვეთი კვდება, რასაც ჰიდროლოგიური ცვლილებები მიწისქვეშა წყლებშიც მოჰყვება. შედეგად, მოსახლეობა ვეღარც მდინარიდან ამოიღებს წყალს და ვეღარც ჭიდან. რა უნდა ქნას?  რაც შეეხება დიდ ჰესებს, ცუდი გადაწყვეტილების ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მაგალითი შუახევის ჰესია. მის ირგვლივ 17 სოფელია და 17-ვე დაზარალდა. არასწორად ჩატარდა გეოლოგიური კვლევები, წარმოებულმა აფეთქებებმა ჯერ ბზარები გააჩინა, შემდეგ მიწა პირდაპირ დაიხსნა მოსახლეობას ეზოებში, ისეთი ვითარება შეიქმნა, ლოდებს თოკებით ამაგრებდნენ, ვინმე რომ არ დაზიანებულიყო. მშენებლობა დაიწყო 2014-ში, 2017-ში საზეიმოდ გაუშვეს ჰესი, მაგრამ ორ თვეში ორი გვირაბი ჩამოინგრა და ყველაფერი გაჩერდა. თუმცა, იმ კომპანიას, რომელმაც შუახევი „ააშენა“, მერე ნამახვანჰესის მშენებლობის უფლება მისცეს.  ჰესი არაა მონსტრი, უბრალოდ, ჩვენ ცუდად ვაშენებთ და ამიტომ ამბობს ხალხი, არ გვინდაო. ამ დროს, სვანეთში 35 ჰესის მშენებლობა იგეგმება, რაც არავისთან შეთანხმებულა. ამდენი ჰესი რომ აშენდება იქ, ხალხმა სადღა იცხოვროს? ადამიანებისთვის ადგილი ხომ აღარ რჩება? საუბარია სვანეთის შესახებ, სადაც ყველა მდინარის გასწვრივ ცხოვრობს...  ცალკე თემაა ენგურჰესი, რომელიც სერიოზულ შეკითხვებს აჩენს.  მაგალითად?  მანანა ქოჩლაძე: ენგურის პროექტი არის ერთადერთი პროექტი, რომელიც, გარკვეულ წლებამდე, ერთობლივად იმართებოდა და ბანკები, რომლებიც მის რეაბილიტაციას აფინანსებდნენ, განიხილავდნენ ამას, როგორც სწორედ სეპარატისტულ მთავრობასა და საქართველოს სახელმწიფო შორის თანამშრომლობის ერთ-ერთ ყველაზე წარმატებულ მაგალითს. 2012-2013 წლებიდან ჩვენ შევამჩნიეთ, რომ აფხაზებს მიჰქონდათ არა ენერგიის 40%, რაც შეთანხმებული იყო, არამედ, უფრო მეტი. მოხმარება ნელ-ნელა იზრდებოდა და, დღეს, ზამთარში, 100%-იც კი მიაქვთ, ენგურიდანაც და ვარდნილიდანაც და ეგეც არ ყოფნით - მთავრობა დამატებით ყიდულობს მათთვის ელექტროენერგიას ქვეყნის გარეთ. ბოლო რამდენიმე წელია, აფხაზეთი მოიხმარს თითქმის იმდენივეს, რამდენსაც მოიხმარს თბილისი. ეს აბსურდია. ყველაზე საინტერესო კი, არის ის, რომ, ამ ფონზე, აფხაზეთში შუქი პერიოდულად ითიშება.  მაშინ, როდესაც აფხაზეთს ასეთი გადახარჯვა ჰქონდა, საქართველოს მთავრობა აგრძელებდა რუსეთიდან დენის იმპორტს და აფხაზეთისთვის მიცემას, რაც არანაირ ლოგიკაში არ ჯდება. მთავრობას ყოველთვის შეეძლო ეთქვა, რომ მათი წილი დენი დამთავრდა. თუ ამდენი წლის განმავლობაში ეს შესაძლებელი იყო, რა მოხდა ახლა, როდესაც ეს მოხმარება აბსოლუტურად უკონტროლოა? არ დაგვავიწყდეს, რომ აფხაზური მხარე არაფერს იხდის ელექტროენერგიაში და ყველაფერი საქართველოს ბიუჯეტს, ქვეყნის მოსახლეობას აწვება.  მესმის, რომ აფხაზეთი ჩვენი ქვეყანის ნაწილია, მეტიც, მსოფლიო ბანკიც კი, ყოველთვის ამბობდა, რომ ეს ფული ჩვენ უნდა გადავიხადოთ, ჩვენც ვეთანხმებოდით, რადგან ეს იყო უფრო პოლიტიკური საკითხი და ისინი ბევრს არ მოიხმარდნენ, მაგრამ ახლა, როდესაც მათი მოხმარება ასე ძალიან და საეჭვოდ გაიზარდა, კონტროლის ზომების მიღება აუცილებელი ხდება. 2013-ში, როდესაც ამის შესახებ ლაპარაკი დავიწყეთ, გვითხრეს, რომ ეს ისეთი პოლიტიკური საკითხია, რომლის შესახებაც ხმა არ უნდა ამოვიღოთ, თუ არა ვართ ქვეყნის დამანგრევლები. ახლა უკვე, სულ უფრო და უფრო მეტი ექსპერტი სვამს ამ შეკითხვას, ვინაიდან, სიტუაცია შედის ჩიხში.  ფიქრობთ, რომ ხელისუფლება რუსეთის გაღიზიანებას ერიდება?  მანანა ქოჩლაძე: უცებ რომ მოუნდეს რუსეთს, მარტო ენგურს კი არა, არაფერს დატოვებს, მაგრამ ამ შემთხვევაში რა უნდა გააკეთოს? თუ საუბარია იმის შესახებ, რომ იქითა მხარე მართვის პულტს წაიღებს, აქეთ მხარეს ჩამკეტია, გახსნი და ჰესი აღარ იმუშავებს. ჩვენ ვახორციელებთ ენგურჰესის კონტროლს, მის მართვას, მის რეაბილიტაციას. საქართველოს სახელმწიფო იღებს კრედიტებს მისი მოწესრიგებისთვის. ენგურჰესს აქვს ძალიან ბევრი კრედიტი აღებული, ჰესზეა ეს კრედიტები, შესაბამისად, ლაპარაკი იმის თაობაზე, რომ რუსეთი მოვა და მას წაიღებს, არარელევანტურია - ვინ გადაიხდის, მერე, ამ კრედიტებს? რუსეთი? შესაბამისად, აქ საუბრის, საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩართვის მეტი საშუალებაა, მაგრამ ასე არ კეთდება.  უნდა ვივარაუდოთ, რომ ელექტროენერგიის დეფიციტის ერთ-ერთი მიზეზი ენგურის საკითხის მოუწესრიგებლობაა?  მანანა ქოჩლაძე: ელექტროენერგიის დეფიციტს საქართველოში უფრო ღრმა მიზეზები აქვს. საქართველოს თავისებურება, რაც სხვა ქვეყნებს არ გააჩნიათ, არის ის, რომ ჩვენ ჰიდროენერგეტიკას ვიყენებთ ბაზისურ რეჟიმში, სულ ჰიდროენერგეტიკას ვიყენებთ, რაც არსად მსოფლიოში არ ხდება. ჩვენი საბაზისო სადგური მხოლოდ „ენგურჰესია“, რომელიც, თავის დროზე, პიკური რეჟიმების დასაბალანსებლად იყო აშენებეული. ამ ფონზე, ვცდილობთ, გავზარდოთ ჰიდროელექტროსადგურებით საბაზისო დატვირთვა. არადა, მთავარი პრობლემა, რაც ჩვენ ჰესებს და, შესაბამისად, ელექტრომომარაგებას სჭირს არის ის, რომ ზამთარში საჭირო რაოდენობით წყალი არ გვაქვს. ზაფხულში, როცა წყალი არის, ჰესების უმეტესობამ არ იცის, სად წაიღოს ელექტროენერგია. ეს ნიშნავს იმას, რომ, რაც უნდა ბევრი ჰესი ავაშენოთ, მოთხოვნილებას ელექტროენერგიაზე ზამთარში მაინც ვერ დავაკმაყოფილებთ. ამდენად, სექტორში უნდა შემოვიდეს რაღაც ახალი მიმართულება, რომ ეს დეფიციტი დააბალანსოს.  სხვა ენერგიები?  მანანა ქოჩლაძე: დიახ, რადგან სხვაგვარად წარმოუდგენელია. დღეს საქართველოში გვაქვს 20-მდე დიდი და საშულოა ჰესი და 47 მცირე ჰესი, აქედან ნახევარზე მეტი - სსრკ-დან შემორჩენილი. აქედან არც ერთი ჰესის გამომუშავება არ შეესაბამება საპროექტო დოკუმენტაციას. სანამ ახალ ადგილებს მოვსპობთ, უნდა ჩავუტაროთ ძველ ჰესებს რეაბილიტაცია, გავიდეთ იმ მაქსიმალურ ნიშნულზე, რისი მოცემაც ამ ჰესებს შეუძლია და, რაც დარჩება, იმის შევსებაზე მერე ვიფიქროთ. არც ქარი, არც მზე, არც წყალი, არც ნახშირი, როგორც ენერგიის წყარო, ასე, შეუფასებლად, ჩვენთვის მისაღები არ არის. მცირემიწიანი ვართ, შესაბამისად, გვჭირდება სხვაგვარი მიდგომა. არადა, ბევრი ჰესის მშენებლობაა დაგეგმილი, ყველა მდინარეზე და, ამ დროს გვჭირდება თუ არ გვჭირდება, გადაწყვეტილი არ არის. არ შეიძლება, ნენსკრაზეც დიდი ჰესი გვინდოდეს და კიდევ 7 ჰესს ვაშენებდეთ სვანეთში, სამეგრელოში, ცხენის წყალზე რამდენიმე ჰესი გვინდოდეს, იმერეთში, რიონზე - კიდევ რამდენიმე... ზუსტად უნდა გავთვალოთ, სტრატეგიულად, რა რამდენი გვჭირდება და გარემო პირობებთან შევაწონადოთ.  შარშან, UNDP-ის დახმარებით, ხელისუფლებამ განახლებადი ენერგიების განვითარების გეგმა მოამზადა და, სანამ რამდენიმე ფონდმა მთელი UNDP ფეხზე არ დააყენა, არც მისი ჩვენება უნდოდათ - სამუშაო დოკუმენტიაო. 2018 წლამდე უნდა მიგვეღო ახალი კანონი ენერგეტიკის შესახებ რომელიც სრულ შესაბამისობაში იქნებოდა ევროკავშირის მთელ რიგ დირექტივენთან, თუმცა, დღეის მდგომარეობით, ახალ კანონმდებლობას მხოლოდ 2020 წლის მაისში ვიხილავთ, ყველაზე კარგ შემთხვევაში.  ჩვენთან მოდიან ინვესტორები, რომლებსაც უნდათ მზის, ქარის ენერგიაში ჩადონ ფული და გვეუბნებიან, რომ ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროში უთხრეს, ინვესტიცია მანდ კი არა, ჰიდროენერგეტიკაში ჩადეთო. უნდათ, ფული თანამედროვე ტექნოლოგიებში ჩადონ და ასეთ პასუხს იღებენ. მერე, მოდიან ჩვენთან და გვეკითხებიან, - რა პრობლემა აქვს სამინისტროს თანამედროვე ენერგომომარაგებასთან, რატომ ამბობენ უარსო? რა ვუპასუხო? ან სად უნდა წავიღოთ ამდენი ელექტროენერგია ზაფხულში, რისთვის უნდა გამოვიმუშაოთ?  ბევრჯერ მოგვისმენია, რომ ელექტროენერგიის ექსპორტიორები უნდა გავხდეთ...  მანანა ქოჩლაძე: როგორ? ბევრი მცირე ჰესი სწორედ მაგ პრინციპით ააშენეს - ელექტროენერგიის ექსპორტისთვის, თუმცა, მცირე ჰესები მთელ მსოფლიოში შენდება იმისთვის, რომ მის ირგვლივ მცხოვრები მომხმარებელი მოამარაგოს. მაგალითისთვის, 9-მეგავატიანი ბახვი-ჰესი ავიღოთ. ვიდრე ის გამომუშავებულ ენერგიას ელექტროსისტემას გადასცემს, ელექტროსისტემა კი - თურქეთს, იმ 9 მეგავატიდან აღარაფერი რჩება. ენერგიის ძალიან დიდი რაოდენობა გზაში იკარგება, რაც ელექტრომომარაგებას ახასიათებს. სწორედ ამიტომ არის გაურკვეველი, რისთვის გვინდა ასეთი ჰესი?  ცალკე პრობლემაა სატარიფო პოლიტიკა. ჩვენი ელექტროენერგია რეგიონში ერთ-ერთი ყველაზე ძვირია. შესასყიდ ფასზე ვსაუბრობ და არა - სამომხმარებლოზე. ჩვენთან შესასყიდ ფასებს, ტარიფებს არ არეგულირებს მარეგულირებელი კომისია, რასაც უნდა აკეთებდეს. დღეს რაც ხდება, ეს არის ორმხრივი მოლაპარაკების შედეგი, როდესაც თქვენ, მაგალითად, შეგიძლიათ მოხვიდეთ ჩემთან, როგორც სამინისტროს წარმომადგენელთან, მოვილაპარაკოთ, რა ფასში მომყიდით დენს და დადგება ის ფასი, რასაც ამ შეთანხმების მიხედვით მოვაწერთ ხელს. ეს ფასი კარგია, ცუდია, როგორია ვერავინ გეტყვით - კრიტერიუმები არ არსებობს. შესასყიდი ფასი ვაჭრობის საგანია, რაც დაუშვებელია, რადგან ფასის დადგენის წესი მკაცრად უნდა იყოს გაწერილი. შესაბამისად, ძალიან მაღალია კორუფციის რისკიც.  ჩვენთან მოლაპარაკებებს მართავენ ეკონომიკის სამინისტრო და ინვესტორი, რაც, ევროკავშირის მასშტაბით, არსად ხდება. წესით, კომპანიამ, ინვესტორმა უნდა წარადგინოს თავისი გათვლები და შესაბამისი დოკუმენტაცია მარეგულირებელ კომისიაში და ამ უკანასკნელმა უნდა დაითვალოს, რამდენად ადეკვატურია შესასყიდი ფასი. დღეს ასე არ კეთდება, ამ კუთხით არანაირი რეგულაცია არ არსებობს, ეკონომიკის სამინისტრო აფორმებს ხელშეკრულებას ინვესტორთან, მთავრობა ამ მემორანდუმს ამტკიცებს და, მისი დარღვევისთვის, სერიოზული თანხების გადახდასაც იღებს თავზე. საბოლოო ჯამში, ბაზარი კი არ არეგულირებს ტარიფს, როგორც ეს რეგიონის სხვა ქვეყნებში ხდება, არამედ, წინასწარ განსაზღვრული ხელშეკრულებები, რაც უზარმაზარი პრობლემაა. ამაზე არა მხოლოდ ჩვენ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდიც საუბრობს, მსოფლიო ბანკი ლაპარაკობს და გვეუბნება, რომ ასე თავისუფალი ელექტროენეგეტიკული ბაზარი არასდროს გვექნება.  ჰესების შესახებ საუბარი უკვე გასცდა გარემოს დაცვის, ენერგომომარაგების სფეროებს, უკვე სახელმწიფოს ფისკალურ უსაფრთხოებამდე მივდივართ და, ეს თუ ასე გაგრძელდა...  გამოსავალს რაში ხედავთ?  მანანა ქოჩლაძე: ბევრი პრობლემაა, მაგრამ მათი დიდი ნაწილი გამოწვეულია იმით, რომ ენერგეტიკის სექტორი საქართველოში არ იგეგმება. ანგარიშები სავსეა განცხადებებით იმის შესახებ, თუ რამდენი ინვესტიცია მოიზიდეს სექტორისთვის, მაგრამ რა მოგვცა ამან, ვერსად იპოვი. დღემდე ამაყობენ შუახევისთვის მოზიდული ინვესტიციით, სინამდვილეში, 480 მლნ აშშ დოლარი ინვესტიცია და დრო დაიკარგა იმიტომ, რომ გეოლოგიური კვლევები არ ჩაატარეს სათანადოდ. შედეგად, ორი გვირაბი ჩამოინგრა ამუშავებიდან 2 თვეში. ახლა ინვესტორი თავიდან აშენებს და დამატებითი 150 მლნ სჭირდება. ამასთან, შუახევჰესის შემოსავლების გარანტირება ისევ სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯზე მოხდება, ვინაიდან ასე იყო გაფორმებული ხელშეკრულება.  მთელ რიგი ხელშეკრულებებით, ინვესტორს მიწას აძლევდნენ 1 დოლარად და თან აძლევდნენ ბანკში მისი ჩადების უფლებას. ე.ი. მე თქვენ უიაფესად გაძლევთ მიწას, მერე თქვენ ეს მიწა მიგაქვთ ბანკში და უკვე გაქვთ თანხა მშენებლობისთვის. ამის მაგალითია ფარავანჰესი, ხუდონჰესი, ნენსკრა ჰესი.  ასევე არის სხვა ტიპის გარანტიები და შეღავათები, რომელიც კონკრეტულ ინვესტორს შეეხება. ამასთან, ხელშეკრულებები ხშირად გასაიდუმლოებულია, მაგალითად, ავიღოთ ნენსკრაჰესის ხელშეკრულება, რომელიც ძლივს ვიშოვეთ, ვინაიდან კონფიდენციალური იყო - მისი შეფასებისას, სავალუტო ფონდი და მსოფლიო ბანკი ამბობენ, რომ 2023 წლიდან ნენსკრას ხელშეკრულების მომსახურება ქვეყანას მშპ-ს 6% დაუჯდება. მსგავსი გარანტიები მხოლოდ გარკვეული ენერგოგენერაციის ობიექტებისთვის, ძირითადად, ჰიდროენერგიის მწარმოებელებისთვისაა განსაზღვრული, რაც მეწარმეებს არათანაბარ პირობებში აყენებს. ამ სიტუაციაში, საჭიროა, დაიწყოს დისკუსია თუ როგორ უნდა განვითარდეს ქვეყანა ენერგეტიკის კუთხით, ისე, რომ შეიქმენას მდგრადი მოდელი სხვადასხვა ტიპის განახლებადი ენერგიების განვითარებისთვის, ყველასთვის თანაბარი პირობები შეიქმნას და სანდო ინვესტორებიც გამოჩნდებიან.  რაც მთავარია, ის ქვეყნები, რომლებიც ენერგოდამოუკიდებლობის პრობლემას წყვეტენ, პირველ ყოვლისა, ენერგომოხმარების შემცირებაზე ზრუნავენ. მთელი მსოფლიო მიმართულია იქითკენ, რომ, რაც შეიძლება, ნაკლები ენერგია დახარჯოს, სამომხმარებლო სექტორში იქნება ეს, თუ ინდუსტრიაში. ჩვენთან პირიქით ამბობენ - მოხმარება უნდა გავზარდოთ და, ერთ სულზე მისი რაოდენობით, განვითარებულ ქვეყნებს დავეწიოთო. შესაძლოა, მოხმარება მათთან შედარებით, მცირე გვაქვს, მაგრამ ჩვენთან ენერგოეფექტურობა 2-3-ჯერ დაბალია, ვიდრე ევროკავშირის ქვეყნებში.  თანამედროვე მსოფლიოში ზრუნავენ ბევრი ადგილობრივი განახლებადი წყაროს განვითარებაზე, რომ ცენტრალიზებულ სისტემებზე დამოკიდებულება შემცირდეს. ამის ერთ-ერთი მაგალითია მზის პანელები სახურავებზე, რაც ენერგოქსელებზე მოსახლეობის დამოკიდებულებას ამცირებს. ამ პანელების დაყენების ფასი, შედარებით, ძვირია, მაგრამ ეფექტი - ძალიან დიდი. სწორედ ასეთი მიმართულებით ახდენენ სახელმწიფოები სუბსიდირებას, არა მხოლოდ ევროპის ქვეყნებში, არამედ ისეთ ქვეყნებშიც, როგორიცაა ურუგვაი, პერუ, სხვა. შედეგად, დატვირთვა მცირდება ქსელზე. მნიშვნელოვანია, ასევე, დანაკარგების შემცირება, როგორც მოხმარებისას, ისე - გადაცემისას, მოქნილი, მაღალტექნოლოგიური ქსელები, ე.წ. სმარტ ქსელები რომელიც თავად არჩევს, როგორ გადასცეს ენერგია, საიდან წამოიღოს, გაანაწილოს და ა.შ.  მაგრამ, თუ არ იქნება თანასწორი ბაზარი ყველა მოთამაშესთვის, ვერაფერი განვითარდება. მთელ რეგიონში, ელექტროენერგიის ფასი დაცემულია, ქართული ბიზნესი კი, იძულებულია ძვირი ელექტროენერგია მოიხმაროს. როგორ გაუწევს ის კონკურენციას ვინმეს? წარმოუდგენელია. ამიტომ არის ეს უკვე სახელმწიფო უსაფრთხოების საკითხი.

რა მდგომარეობაა სახელმწიფო გრანტების გაცემის მიმართულებით საქართველოში? ამის გასარკვევად სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტის დაკვეთით, ორმა ორგანიზაციამ: დემოკრატიული ჩართულობის ცენტრების ქსელმა და მწვანე კავკასიამ მონიტორინგი განახორციელეს. მწვანე კავკასიამ – 2016 წელს სახელმწიფო სტრუქტურების მიერ გაცემული გრანტების შეისწავლა, ხოლო დემოკრატიული ჩართულობის ცენტრების ქსელმა – 2017 წლის. მონიტორინგი განხორციელდა პროექტის „სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების ინიციატივის ფარგლებში“, რომელსაც ევროკავშირი და კონრად ადენაუერის ფონდი აფინანსებს. გთავაზობთ კვლევების შედეგად გამოკვეთილ ტენდენციებს. მწვანე კავკასიის მონიტორინგის შედეგებმა აჩვენა, რომ პროცესში ყველა დაინტერესებული მხარის მონაწილეობა არ ჩანს, ასევე: საგრანტო პროგრამების შემუშავების პროცესი არ ეფუძნება არსებული პრობლემების სიღრმისეულ შეფასებას და საჭიროებს ანალიზს; ინსტიტუციების ნაწილს დადგენილი არ აქვს გასაჩივრების უფლება და შესაბამისი პროცედურები; ზოგჯერ, მეტისმეტად არის გართულებული ფინანსური ანგარიშგების მოთხოვნები; ზოგადია ან საერთოდ არ არსებობს საქმიანობის ეფექტურობის მონიტორინგისა და შეფასების პროცედურები; საკმაოდ დაბალია საზოგადოების ინფორმირების ხარისხი, პროგრამებისა და ცალკეული გრანტების შესახებ; არ ხდება პროგრამის განხორციელებისას მიღებული შედეგების ანალიზის გათვალისწინება შემდეგი წლის საგრანტო პროგრამების დაგეგმვისას...  რაც შეეხება „დემოკრატიული ჩართულობის ცენტრების ქსელს“, მისი ძირითადი მიგნებები შემდეგია: საჯარო დაწესებულებების მიერ გრანტის გაცემის პრაქტიკის შესწავლისას, ვერ მოხერხდა საგრანტო პროგრამით განსაზღვრული აქტუალური და საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანი საკითხების გადაჭრის საჭიროებებისა და მიმართულებების ემპირიული საფუძვლის დასაბუთება სხვადასხვა კვლევითა და წყაროთი; საკანონმდებლო დონეზე არ არის განსაზღვრული საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მონაწილეობა საგრანტო განაცხადების შეფასების ეტაპზე; შეფასების სისტემები საჭიროებს დამატებით ნარატიულ განმარტებას, რათა შეფასების შედეგი უფრო გაზომვადი და განჭვრეტადი გახდეს; უმეტესად, საჯარო ინსტიტუტები თავად ახდენენ ფინანსური ანგარიშების კონტროლს და ამოწმებენ პროექტის თანხების მიზნობრივ ხარჯვას; საჯარო დაწესებულებებს არ აქვთ განხორციელებული ეფექტურობის შეფასების ფართომასშტაბიანი კვლევა. მონიტორინგის შედეგები სრულად იხ: 2016 წელს გაცემული სახელმწიფო გრანტების მონიტორინგის ანგარიში 2017 წელს გაცემული სახელმწიფო გრანტების მონიტორინგის ანგარიში  ამავე თემაზე იხ: სსო–ები და სახელმწიფო: ფინანსური თანამშრომლობის ევროპული გამოცდილება საზოგადოებრივი ორგანიზაციების შემოსავლის წყაროები

„სწავლა დიდი სამკაულია კაცისთვის“ - წერდა ეკატერინე გაბაშვილი 1870 წელს „დროებაში“ გამოქვეყნებულ პუბლიკაციაში სახელად „გლეხკაცის აზრი სასოფლო სკოლაზე“. მწერალი თანასოფლელების სწავლისადმი დამოკიდებულებასა და ახლისადმი გაუცნობიერებელ შიშზე საუბრობდა, ეს განწყობები კი თანამედროვე საზოგადოებისთვისაც არ არის უცხო. ''...განა ვერა ხედავ, როგორ ყველაში გჯობიათ სწავლულნი ხალხი: როგორც გონივრობაში, ისე ცხოვრებაში, თუ ჭამით, თუ სმით და ჩაცმით? აქედან ჩანს, რომ სწავლას უფრო ადვილად მოაქვს კეთილი ცხოვრება. გარდა ამისა, განა დღიური ლუკმა მარტო ხვნითა და თესვით მოიპოვება? არა, თქვენისთანა მხვნელ-მთესველს კარგი ცხოვრება ვერ უპოვნია და ვერც თქვენ იპოვნით, იმიტომ ხვნასა და თესვასაც სწავლა უნდა. მეორეც ესა, რომ არიან კიდევ სხვა ბევრი გზები ცხოვრებისა, მაგალითად: ვაჭრობა, ხელოსნობა, ოსტატობა, მხატვრობა, მწერლობა, ხელმწიფის სამსახური და სხვა. ნუ იფიქრებთ, რომ თქვენს შვილებს არ შეეძლოთ ასრულება ყველაფრისა, რაც მე ჩამოვთვალე. სწავლას ბევრი რამ შეუძლიან, შენიშნულია, რომ წარჩინებულნი კაცნი ხშირად უფრო თქვენისთანა ხალხიდგან გამოდიან. სიხარულით მიეცით თქვენი შვილები სკოლაში, სწავლა დიდი სამკაულია კაცისათვის და მარტო სწავლას შეუძლიან გამოიყვანოს ხალხი იმ უმეცარი მდგომარეობიდგან, რომელშიაც აქამდისინ ყელამდინ არის ჩაფლული...“

იაკობ გოგებაშვილი – კაცის, რომელმაც ასკეტივით იცხოვრა, მთელი თავისი დრო და ენერგია მოახმარა ცოდნისა და წერა-კითხვის გავრცელებას, სიცოცხლის ბოლოს კი თავისი კაპიტალი - მატერიალური თუ ინტელექტუალური - ანდერძით შესწირა ამ საქმეს. სწორედ ესაა პატრიოტიზმი. თავად იაკობ გოგებაშვილი ერთ-ერთ თხზულებაში წერს: ‘’ჩვენში პატრიოტობა სხვა თვისებისაა, სხვა გვარის ხასიათისაა: იგი იპყრობს მხოლოდ წმინდა გრძნობას მამულის სიყვარულისას. ამ გრძნობაში თავისთავის მეტი არა ურევია-რა. ვისიმე სიძულვილი, ვისიმე დათრგუნვის სურვილი, ვისიმე გაუბედურების წადილი მასში სრულიად არ იპოვება. ჩვენს პატრიოტებს სურთ აღდგენა და დაცვა ჩვენის უფლებისა, ეროვნებისა, თვითმმართველობისა, ლიტერატურისა, კულტურისა, რომელთა გარეშე არა ხალხს არ შეუძლიან სიცოცხლე და ადამიანური არსებობა. ჩვენი მამულიშვილები ნატრულობენ ჩვენის ქვეყნის ბედნიერების მიღწევას წმინდა და სწორი გზით, იმ გზით, რომელიც სხვის უბედურებაზედ არ არის გავლებული. როგორც წარსულში ჩვენი ერი იბრძოდა არა სხვა ხალხების დამონავებისათვის, არამედ თავის საკუთარის დამოუკიდებლობის დაცვისათვის, ისე ეხლა ჩვენი მამულიშვილები მოღვაწეობენ არა იმ განზრახვით, რომ სხვანი დავთრგუნოთ და მათის დამცირებით ჩვენი თავი ავიმაღლოთო, არამედ იმისათვის, რომ ჩვენს ერსაც გავუკვლიოთ ფართო გზა გონების განვითარებისა, ზნეობის ამაღლებისა და კეთილდღეობისაო. ერთის სიტყვით, ჩვენში მამულის სიყვარულმა მიიღო ისეთივე წმინდა მიმართულება, რომელსაც ამ ბოლოს ჟამს დაადგა დაწინაურებული, საუკეთესო წილი ევროპის დემოკრატიისა. წარსულში ჩვენ გვქონდა ამაზე უფრო ფართო ეროვნული ნიადაგი; მაგრამ ამ ნიადაგზედ წმინდა პურთან ხშირად ითესებოდა აზიური ღვარძლი და ჭვავი. ამის გამო წარსულიდგან უნდა გადმოვიტანოთ ეროვნული ნიადაგი და ევროპის ნაწარმოებში ავარჩიოთ სათესად წმინდა პური გონების, ზნეობის და ეკონომიურის სფეროებიდგან”…

სოფლობა სოფლის კრებაა, ყრილობა, რომელიც საქართველოს თითქმის ყველა სოფელში დაახლოებით 1865 წლიდან 1918 წლამდე იმართებოდა და ადგილობრივები სოფლისთვის საჭირბოროტო საკითხებზე მსჯელობდნენ და აგვარებდნენ პრობლემები. 1919 წელს, დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდგომ ადმინისტრაციული მოწყობის ახალი პრინციპი ამოქმედდა, თუმცა ახალი მოდელიც, სოფლობაც – ანუ ადგილობრივი პრობლემების მოგვარებაში მოსახლეობის მონაწილეობის უნიკალური ტრადიცია საბჭოთა ოკუპაციამ მოსპო და ისტორიული მეხსიერების წყვეტა გამოიწვია. სოფლის გზირი კარდაკარ ჩამოვლით აფრთხილებდა თითოეულ ოჯახს, სოფლობის შესახებ, რათა განეხილათ: ხვნის, თესვის, მკისა და რთველის დაწყების თარიღი, სოფლის კეთილმოწყობა და წესრიგის დაცვა; ხიდების აშენება, გზების გაყვანა და შეკეთება, ობლად დარჩენილი ბავშვების მოვლა–პატრონობა. გადასახადების გაწერისა და აკრების საკითხები, მოსავლის აღება და ა.შ. კრებას ადგილობრივების არჩეული მამასახლისი ხელმძღვანელობდა და კრების მეოქმე ოქმსაც წერდა. კრება კანონიერად ითვლებოდა თუ სოფლის მოსახლეობის ნახევარი ესწრებოდა და გადაწყვეტილება ხმების უმრავლესობით მიიღებოდ უფრო მეტიც: „კრებასვე ევალებოდა თანამდებობის პირთა საქმიანობის კონტროლი, რაც ამცირებდა საჯარო ძალაუფლების პირადი სარგებლობისთვის გამოყენების საშუალებას, ანდა უფლებამოსილების გადამეტების შემთხვევებს“, ნათქვამია საზოგადოებრივი ორგანიზაციების: სათემო განვითარების ცენტრისა და თანამედროვე ხელოვნების ცენტრის მიერ მომზადებულ პუბლიკაციაში. მიუხედავად იმისა, რომ მაშინდელი პრესა „სახალხო გაზეთი“, „ივერია“, „ცნობის ფურცელი“ აქტიურად აშუქებდნენ სოფლობის მექანიზმს და შედეგებს, მასზე მაინც ფრაგმენტული ცნობები არსებობს. ყველაზე უკეთ, მმართველობის პროცესში ადგილობრივების მონაწილეობის შესახებ ზეპირი ინფორმაციები ქიზიყში, სოფელ ტიბაანშია შემორჩენილი, ზეპირი ისტორიებით ნებისმიერ მაცხოვრებელს შეუძლია გაჩვენოთ სამი აკაკის ხიდან შემორჩენილი ერთი ხე, რომლის ჩრდილშიც იმართებოდა სოფლობა. ესეც ჩვენი ტრადიციის საუკეთესო და თვალნათელი მაგალითია, რომელიც მმართველობით პროცესში ადგილობრივების მონაწილეობას, საზოგადოებრივ საჭიროებებზე ზრუნვას გულისხმობ ინიციატივა ცვლილებებისთვის- თემის თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება საბჭოთა ოკუპაციამდე 

''სადაც არ არის გონება ან განაზრება, იქ შეუძლებელია იყოს თავისუფლება“, – წერდა იმერეთის ეპისკოპოსი, მეცნიერი და პედაგოგი გაბრიელ ქიქოძე 1858 წელს „ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლებში.'' წერა–კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების დამფუძნებელი და საპატიო წევრი გაბრიელ ქიქოძე, ძირითად საქმიანობასთან ერთად ეწეოდა საზოგადოებრივ და სამეცნიერო მოღვაწეობას. მეუფე გაბრიელი ეროვნულ–განმათავისუფლებელი, ასევე განმანათლებელი მოძრაობის გამორჩეული წარმომადგენელი იყო. იგი იბრძოდა ცარიზმის რუსიფიკატორული პოლიტიკის წინააღმდეგ და ეწინააღმდეგებოდა ქართული ენის განდევნას სკოლებიდან. „..დიდხანს და დიდხანს იქნებიან საქმენი მისნი ჩვენდა საოხად, სიტყვანი მისნი ჩვენდა ანდერძად“ - ეს სიტყვები ილია ჭავჭავაძემ მეუფე გაბრიელ ქიქოძეს მიუძღვნა. მეუფის ხელშეწყობით დასავლეთ საქართველოში უამრავი სამრევლო სკოლა და ბიბლიოთეკა გაიხსნა. მფარველობდა ახალგაზრდებს და ხელს უწყობდა მათ განათლებას. დასავლეთ საქართველოში დაარსა სემინარია. მისი ინიციატივით რესტავრაცია ჩაუტარდა ბევრ ტაძარს და ბევრი ქართული გალობა დაკარგვას გადარჩა. მრავალი წერილის და პუბლიკაციის ავტორის მეცნიერული ნაშრომი „ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლები“ სემინარიებში დიდხანს გამოიყენებოდა სახელმძღვანელოდ. ნაშრომი, რომელიც ადამიანს და მის ნებას ეძღვნება... თავისუფლების ცნება „აუცილებლად გულისხმობს, ჯერ ერთი გონებას, მეორე, გარკვეული მოქმედების ძალას ან შესაძლებლობას“, წერდა თავის ნაშრომში გაბრიელ ქიქოძე. „თავისუფლება შეიძლება იყოს მხოლოდ მოაზროვნე არსების ხვედრი და უნდა იყოს მხოლოდ აზროვნების შედეგი. უსულო, გონებას მოკლებული არსება არ შეიძლება იყოს თავისუფალი, რადგან ის მოქმედებს მექანიკურად, ისე, რომ თავის მოქმედებას არ აცნობიერებს და აუცილებლობით ექვემდებარება გარეგან ძალებს. ... ამიტომ გონებისა და თავისუფლების კავშირის აუცილებლობა ეფუძნება იმას, რომ მხოლოდ გონებას ძალუძს აირჩიოს კარგი და ნება მისკენ მიმართოს. ... მეორე, თავისუფლება აუცილებლობით გულისხმობს ძალას, ანუ მოქმედების შესაძლებლობას. იქ, სადაც არ არის მოქმედების შესაძლებლობა, არც თავისუფლებაა. მართლაც, წარმოვიდგინოთ, რომ გონებამ აირჩია რაღაც კარგი. თუკი ადამიანს არა აქვს ძალა და შესაძლებლობა ამ კარგისკენ მისწრაფებისა და მისი მიღწევისა, მაშინ მას არც თავისუფლება აქვს“

ქართული საზოგადოებრივი ორგანიზაციები აქტიურად უჭერენ მხარს ქვეყანაში თვითმმართველობის განვითარებას იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ სწორედ ძლიერი თვითმმართველობაა ადგილობრივი განვითარების საფუძველი. ძლიერი ნაწილები კიდევ უფრო ძლიერ მთელს ქმნიან. ამდენად, განვითარებული თვითმმართველობა მთლიანი ქვეყნის განვითარების წინაპირობაა. სამწუხაროდ, ამ მოსაზრებას არ იზიარებდა არც ერთი ჩვენი ხელისუფლება და საზოგადოებაშიც უარყოფით განწყობებს ქმნიდა. მათი ძირითადი არგუმენტი სეპარატიზმის გაღვივების საფრთხეა. სიტუაცია არ ახალია და ისევ მეორდება. ილია თავის წერილებში - “ცხოვრება და კანონი” - აღნიშნავდა: “თვითმმართველობას ქვეყანაზედ ბევრი მტერი ჰყავს; ბევრს უფრთხობს ტყუილუბრალოდ ძილსა და მოსვენებასა. ამბობენ, რომ საშიშარიაო - საზოგადოებას ეგ უფლება მიენიჭოს: აურზაურს მოჰყვება, თავს გაიზვიადებს და მორჩილებიდამ გამოვაო.” ამ მოსაზრების საწინააღმდეგოდ ილია საკმაოდ საინტერესო მაგალითს გვთავაზობს ევროპის ცხორებიდან: “როცა პრუსიამ წაართვა საფრანგეთს ელზასი და ლოტარინგია და პარლამენტში ჩამოვარდა საუბარი მასზედ, თუ რაგვარი მმართველობა მივცეთო ამ ახლად დაჭერილს ქვეყნებს, ბისმარკმა აი რა სთქვა: „ჩვენი საქმე ელზასსა და ლოტარინგიაში თვითმმართველობის განძლიერება უნდა იყოსო. ადგილობრივნი საზოგადოების კრებანი უნდა დავაწყოთო ადგილობრივის მმართველობისათვისაო. ამ კრებათაგან უფრო უკეთ გვეცოდინება იმ ქვეყნების საჭიროება, ვიდრე პრუსიის მოხელეთაგანა. ადგილობრივთა მცხოვრებთაგან ამორჩეულნი და დაყენებულნი მოხელენი ჩვენთვის არავითარს შიშს არ მოასწავებენ. ჩვენგან დანიშნული მოხელე კი მათთვის უცხო კაცი იქნება და ერთი ურიგო რამ ქცევა უცხო კაცისა უკმაყოფილებას ჩამოაგდებს და ეგ მთავრობის განზრახვასა და სურვილს არ ეთანხმება. მე უფრო ისა მგონია, რომ მათგან ამორჩეულნი მოხელენი უფრო ცოტას გვავნებენ, ვიდრე ჩვენივე პრუსიის მოხელენი“. თუ იმისთანა კაცი, როგორც ბისმარკი, რომელიც თავისუფლების დიდი მომხრე მაინდამაინც არ არის, ისე იღვწოდა თვითმმართველობისათვის, მერე იმ ქვეყნების შესახებ, რომელთაც გერმანიის მორჩილება არამც თუ უნდოდათ, არამედ ეთაკილებოდათ, თუ ამისთანა რკინის გულისა და მარჯვენის კაცი, როგორც ბისმარკი, სხვა გზით ვერ ახერხებდა ურჩის ხალხის გულის მოგებას, თუ არ თვითმმართველობის მინიჭებითა, სხვას რაღა ეთქმის.”