ახალი კორონავირუსის წინააღმდეგ გატარებულმა ზომებმა საზოგადოებაში არაერთგვარვანი რეაქცია გამოიწვია. კამათი იმის შესახებ, იყო თუ არა საფრთხის შესაფერისი აკრძალვები, რომელიც ხელისუფლებამ შემოიღო, არ წყდება. ამ კონტექსტში, ყველაზე დიდი აქცენტი ადამიანის თავისუფლებისა და მისი უფლებების შეზღუდვაზე კეთდება.  რამდენად სწორად იქცევა ხელისუფლება, ირღვევა თუ არა ჩვენი უფლებები საგანგებო მდგომარეობის პირობებში, როდის უნდა დავთმოთ თავისუფლების ნაწილი - ეს არის საკითხები, რომლის შესახებ ადამიანის უფლებათა ცენტრის იურისტი, ლაზარე ჯიბლაძე მოგვიყვება.  ესაუბრა მაკა ჯაიანი  - სად გადის ზღვარი ადამიანის თავისუფლებასა და საზოგადოებრივ პასუხისმგებლობას შორის?  - ზღვარი ადამიანების თავისუფლებასა და საზოგადოებრივ პასუხისმგებლობას შორის პირობითია, რადგან საზოგადოებას სწორედ თავისუფალი ადამიანები ქმნიან. ამიტომ, მაშინ, როცა თითოეულ ჩვენგანს, საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობიდან გამომდინარე, გარკვეული პასუხისმგებლობა გვეკისრება, ეს ჩვენსავე თავისუფლების ფარგლებში ხდება. ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ისევე, როგორც ჭეშმარიტი თავისუფლება არ არსებობს შეზღუდვების გარეშე, ვერც პასუხისმგებლობა იარსებებს თავისუფლების გარეშე. ამიტომ, თავისუფლება მხოლოდ პასუხისმგებლიანი ადამიანებისთვის არის დამახასიათებელი და პირიქით.  სამართალი არ არის და არც შეიძლება იყოს იზოლირებული ადამიანების ყოფისგან, მეტიც, იგი სწორედ კულტურული და ისტორიული მოვლენაა. შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში, საკანონმდებლო დონეზე განსაზღვრული თავისუფლების შინაარსი, ამ საზოგადოებაში მცხოვრები თითოული ადამიანების ინდივიდუალური თავისუფლებიდან გამომდინარეობს და, გარკვეულწილად, მათ შორის ბალანსსაც ემსახურება.  სამართლის არსებობის საჭიროება დგება მხოლოდ მაშინ, როცა ერთზე მეტი ადამიანის სოციალურ ურთიერთობებთან გვაქვს საქმე. კონსტიტუციით განსაზღვრული თავისუფლებებიც ინდივიდის უფლების დაცვას გულისხმობს არამართლზომიერი ჩარევისგან, ნებისმიერი პირის, თუ თავად სახელმწიფოს მხრიდან. ამიტომ, საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობა თავად არის თავისუფლების განუყოფელი კომპონენტი.  - მაინც როდის არის დასაშვები ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვა, რა მაგალითები არსებობს ამ თვალსაზრისით?  - ეს კითხვა სხვანაირად რომ დაგვესვა - „როდის არ იზღუდება ადამიანის თავისუფლება”, ალბათ, პასუხი ძალიან გამიჭირდებოდა. ყოველდღიურ ცხოვრებაში, კარგად თუ დავუკვირდებით, ჩვენი თავისუფლება მუდმივად შეზღუდულია - სამართლით, მორალით, რწმენით, მსოფლმხედველობით და ა.შ.  თავისუფლების ცნებას სხვადახვა ეპოქის მოაზროვნეები - სხვადასხვანაირად განმარტავდნენ, მაგრამ, ალბათ, ყველას გვსმენია გამონათქვამი: „შენი უფლება გაშალო მკლავი მთავრდება იქ, სადაც იწყება ჩემი ცხვირი”. სწორედ ეს მიდგომაა დღეს ყველაზე გაზიარებული. დემოკრატიულ საზოგადოებაში, თავისუფლების სამართლებრივ მასშტაბს ადამიანის ღირსება ქმნის, აქედან გამომდინარე, ჩვეულებრივ პირობებში, სახელმწიფოს მიერ ამ უფლებებსა და თავისუფლებებში ჩარევა ყოველთვის გარკვეული მიზნიდან უნდა მომდინარეობდეს, არ უნდა იყოს თვითნებური და არ უნდა ხდებოდეს დასჯის მიზნით.  ჩვენი ქვეყნის კონსტიტუცია, ისევე, როგორც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის აქტები, ადგენს ისეთ უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომელიც ან საერთოდ არ შეიძლება შეიზღუდოს (აბსოლუტური უფლებები), ან, ამისათვის აუცილებელი წინაპირობის შემთხვევაში, მათი შეზღუდვა შესაძლებელია (ჩარევას დაქვემდებარებული უფლებები). ისეთი უფლებებისა და თავისუფლებების ჩამონათვალი, რომელიც არასდროს ექვემდებარება ჩარევას, საკმაოდ მცირეა (წამებისა და არადამიანური მოპყრობის აკრძალვა, რწმენის თავისუფლება (forum internum)), თუმცა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ სხვა უფლებები ნაკლებად მნიშვნელოვანი ან უფრო ნაკლები ღირებულებისაა. ამის საილუსტრაციოდ, სიცოცხლის უფლებაც გამოდგება, რომლის მნიშვნელობა, ალბათ, დავას არავისთვის გამოიწვევს, თუმცა, თუკი ადამიანის წამება ყოველთვის დაუშვებელია, აუცილებელი მოგერიებით სიცოცლის ხელყოფა მართლზომიერ ქმედებას წარმოადგენს.  როგორც ვთქვით, უფლებებისა და თავისუფლებების უმრავლესობაში ჩარევა, თავისთავად არ გულისხმობს ამ უფლების ხელყოფას. ამის მიუხედავად, ნებისმიერი მსგავსი ჩარევა, სახელმწიფოს მხრიდან, მკაცრ კონტროლს ექვემდებარება. მსგავსი ჩარევა ყოველთვის უნდა ეფუძნებოდეს ლეგიტიმურ მიზანს, უნდა იყოს ამ მიზნის მიღწევისთვის გამოსადეგი და აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ჩარევისას, ასევე, აუცილებელია პროპორციულობის დაცვა და მიზნის მისაღწევად ყველაზე ნაკლებად მტკივნეული მეთოდის გამოყენება.  ასე რომ, თავისუფლების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ჩარჩო, თავადვე ადგენს ამ თავისუფლების შეზღუდვის შესაძლებლობას, ოღონდ ისე, რომ მის ძირითად ღირებულებას - ადამიანის ღირსებას საფრთხე არ შეექმნას.  - რა აჩვენა ქართულმა რეალობამ, გადაკვეთა თუ არა ხელისუფლებამ ზღვარი ახალი კორონავირუსის წინაარმდეგ ბრძოლის პირობებში?  - ახალი კორონავირუსის - COVID19-ის პანდემია გამოწვევა აღმოჩნდა არამხოლოდ ქართული ახალგაზრდა და მყიფე დემოკრატიისთვის, არამედ - მთელი დემოკრატიული სამყაროსთვის.  ვირუსთან გამკლავებისთვის საჭირო, დღემდე ყველაზე გაზიარებული და ეფექტური მეთოდი სოციალური დისტანციაა. ამ ზომების გატარება ხელისუფლებებისთვის სპეციალური რეჟიმების დაწესებას, არასტანდარტული ღონისძიებების გატარებასა და სახელმწიფოს მართველობის არაორდინალურ განხორციელებას ნიშნავს. ჩვეულებრივი მოქალაქეებისთვის კი, ეს ყველაფერი იმ ძირითადი უფლებების შეზღუდვაში გამოიხატება, რომელიც კაცობრიობამ დიდი ხნის ბრძოლით მოიპოვა და დღეს, თითოეული ჩვენგანისთვის, ქვეყნის კონსტიტუციითა და თუ სხვადასხვა საერთაშორისო აქტებით არის გარანტირებული.  საგანგებო მდგომარეობა არის განსაკუთრებული სიტუაცია, როდესაც ქვეყნის მთავრობებს ენიჭებათ განსაკუთრებული ღონისძიებების გატარების უფლებამოსილება, რისი განხორციელების შესაძლებლობაც ჩვეულებრივ პირობებში არ აქვთ. არაერთი ქვეყნის შემდეგ, საქართველო სწორედ ასეთი მდგომარეობის გამოცხადების აუცილებლობის წინაშე დადგა, კორონავისურის ინფექციის გავრცელების თავიდან ასაცილებლად.  უნდა აღინიშნოს, რომ საგანგებო მდომარეობის გამოცხადებამდე, ხელისუფლებას სოციალური დისტანციის დაცვისთვის საჭირო ზომების გატარება, დიდი ხნით ადრე, უკვე დაწყებული ჰქონდა. მიუხედავად ამისა, მარტის დასაწყსში უკვე ცხადი გახდა, რომ ადამიანების სოციალური პასუხისმგებლობა ვერ გაუმკლავდებოდა ეპიდემიის გავრცელებასთან ბრძოლას. იყო კარანტინის წესების დარღვევის, სოციალური დისტანციის წესების უგულვებელყოფის არაერთი შემთხვევა. ყველაზე ნათელი მაგალითი, ამ მხრივ, საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის ხისტი პოზიცია იყო, რაც კიდევ უფრო აუცილებელს ხდიდა განსაკუთრებული ზომების მიღებას.  საგანგებო მდგომარებობით გათვალისწინებულმა შეზღუდვებმა, თითოეულ ჩვენგანზე მოახდინა გავლენა. შეიზღუდა ისეთი უფლებები, რომელიც თითოეული ჩვენგანის ყოველდღიურობის ნაწილია; დაწესდა სპეციალური რეგულაციები ადამიანების თავშეყრაზე, დაიხურა საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილები, შეიზღუდა ტრანსპორტით გადაადგილება და აშ..მიუხედავად იმისა, რომ შეზღუდვების დაწესება აუცილებელი იყო და საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებას საზოგადოების ფართო კონსენსუსი უძღოდა წინ, თავისუფლების შეზღუდვის ნაწილში გარკვეულ პრობლემებს მაინც გადავაწყდით.  როგორც ვთქვით, ყველა ზომა უნდა იყოს პრობლემასთან დაკავშირებული და მიზნად მის მოგვარებას უნდა ისახავდეს. სოციალური დისტანციისა და მასთან დაკავშირებულ შეზღუდვებთან დაკავშირებით, გაურკვეველია, რა მიზანს ისახავდა ოჯახის წევრების, რომლებიც ერთად ცხოვრობდნენ, დაჯარიმება სახლს გარეთ, ზოგადად დაწესებული დისტანცირების წესების დარღვევისთვის; ასევე, რა მიზანს ემსახურებოდა ისეთი ონლაინ ვაჭრობის აკრძალვა, რომლის განხორციელება სოციალური დისტანცირების წესებს არ უქმნიდა საფრთხეს; დეკრეტით გათვალისწინებული მოთხოვნების მეორედ დარღვევისთვის გათვალისწინებული 6-წლიანი პატიმრობის პროპორციულობა და აშ.  აკრძალვების ფონზე, რაც უამრავ ადამიანს სარჩოს გარეშე ტოვებს, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება, სახელმწიფოს მიერ ადამიანების სოციალური უფლებების დაცვასა და კრიზისიდან გამოსვლას, ადამიანის უფლებების განუხრელი დაცვით. რაღაც დონეზე, უკვე გადაიდგა მთელი რიგი ნაბიჯები, თუმცა, ჩააბარებს თუ არა ხელისუფლება მის წინაშე არსებულ ამ რთულ გამოწვევას, ამაზე კრიზისიდან სრულად გამოსვლისა და ცხოვრების ნორმალურ რეჟიმში დაბრუნების შემდეგ შეგვეძლება საუბარი.  - რეგულაციების დარღვევები ახსენეთ. როგორ ფიქრობთ, ზოგადად, რამდენად ესმით მოქალაქეებს მსგავსი შეზღუდვების მნიშვნელობა?  - ისეთი ექსტრემალური პირობები, რომელშიც ბოლო თვეებია გვიწევს ცხოვრება, ცხადია, უცხოა არამარტო ჩვენთვის, არამედ ნებისმიერი სხვა ქვეყნის მოქალაქისთვისაც, რომელსაც შეეხო შესაბამისი აკრძალვები.  უნდა ითქვას, რომ ცალკეული შემთხვევების მიუხედავად, მოსახლეობის ძალიან დიდი წვლილი და სოციალური პასუხისმგებლობა იყო სწორედ ის ფაქტორი, რამაც საქართველოში ვირუსის გავრცელების მასშტაბი საგრძნობლად შეამცირა და შესაძლებელი გახადა მასთან გამკლავება, მასობრივი პანიკისა და ასეულობით გარდაცვლილი ადამიანის გარეშე.  ვფიქრობ, მოსახელობამ შეზღუდვების მნიშვნელობა ძალიან სწრაფად გაითავისა, ამის მაგალითი იყო საგანგებო მდგომარეობის შემოღებამდე, რეკომენაციების გათვალისწინება, უამრავი ბიზნესის მიერ მაღალი სოციალური პასუხისმგებლობის გამოჩენა და საკუთარი დასაქმებულებისათვის ხელშეწყობა, სხვა.  თუმცა, საზოგადოებამ, ასევე, კარგად იხილა, ის ცალკეული შემთხვევბი, როცა ადამიანები კარანტინში ყოფნაზე უარს აცხადებდნენ, ბიზნესები (მაგალითად, „სპარი“), რომელმაც სრულიად უსირცხვილოდ შექმნილი მდგომარეობის საკუთარი ინტერესების სასარგებლოდ გამოყენება გადაწყვიტა, ვნახეთ უპასუხისმგებლო თავშეყრებიც, ვნახეთ მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებაც, რომელმაც საკუთარი სოციალური პასუხისმგებლობის ჯერ სახელმწიფოზე, შემდეგ კი, მრევლზე გადატანით, უამრავ ადამიანს შეუქმნა საფრთხე.  ვფიქრობ, უნდა ითქვას, რომ, მოსახელობის დიდი ნაწილის რეაქციის, ასევე, კრიზისით გამოწვეული ეკონომიკური სირთულეების, უამრავი ბიზნესის გაჩერების, ზოგის საერთოდ ბაზრიდან გაქრობის, მწვავე სამედიცინო პრობლემების და სხვა ძალიან რთული შეზღუდვების მიუხედავად, კრიზისმა და მასთან გამკლავებამ კარგად აჩვენა, რომ საქართველო სრულყოფილ სახელმწიფოდ შედგა.

კორონა ვირუსით გამოწვეული პანდემიის გამო, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების აქტივობებმა ონლაინ სივრცეში გადაინაცვლა. მათი საქმიანობა საგანგებო მდგომარეობაშიც მრავალფეროვანი და დატვირთულია.  საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ვებპორტალი, CsoGeorgia.org გიზიარებთ სასარგებლო ინფორმაციებს სსო-ების მიერ დაგეგმილი და განხორციელებული ონლაინ  საქმიანობის შესახებ, რომელიც, შესაძლოა, თქვენთვის საინტერესო აღმოჩნდეს.  თეკლე ქაროსანიძე  ინტერნეტზე წვდომისა და ტექნიკური საშუალებების ფლობის შემთხვევაში, შეგიძლიათ ონლაინ რეჟიმში დაესწროთ სსო-ების მიერ დაგეგმილ საინტერესო ლექციებს, სემინარებსა და კონფერეციებსაც კი. ასევე, მიიღოთ სხვადასხვა სახის უფასო, ფსიქოსოციალური ან სამართლებრივი დახმარება. თქვენ გაქვთ შესაძლებლობა დარეგისტრირდეთ, გადამზადდეთ და შემდეგ მონაწილეობა მიიღოთ მოხალისეობრივ აქტივობებში, მხარი დაუჭიროთ მოწყვლად ჯგუფებს, შეამციროთ მათი კოვიდ 19-ით ინფიცირების საფრთხე და შეუმსუბუქოთ პანდემიით გამოწვეული სოციალური პრობლემები.  კონკრეტულად, სსო-ების მიერ დაგეგმილი/განხორციელებული აქტივობები ასეთია:  USAID-ProLog-მა დაიწყო W-talk-ების სერია, რომლის სპიკერებიც სხვადასხვა სფეროს წარმომადგენელი ქალები არიან. პირველი W-talk ინტერვიუ გახსნა აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) წარმომადგენელმა, საქართველოს დემოკრატიის, მმართველობისა და სოციალური განვითარების ოფისის დირექტორის მოადგილე ლორა ბერგერმა.  „ამერიკა 1988 წლიდან, ყოველი მარტის თვეში ქალთა ისტორიის თვეს აღნიშნავს. ამ ღონისძიებით ჩვენ პატივს ვცემთ იმ ქალებს, რომლებმაც მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს ჩვენი ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკურ, პოლიტიკურ განვითარებასა და მეცნიერულ-ტექნოლოგიურ მიღწევებში. ქალები მთელ მსოფლიოში ხელს უწყობენ გენდერულ თანასწორობას და ჩვენ, ყველანი, სწორედ მათ მიერ მიღწეული პროგრესით ვსარგებლობთ. ამის მიუხედავად, ისინი ხშირად ხდებიან დისკრიმინაციის, ძალადობის, შევიწროების მსხვერპლები, რაც სამწუხაროდ, მათ წარმატებას აფერხებს.  W-talk შესანიშნავი პლატფორმაა ქალებისთვის, რომლებიც გაგვიზიარებენ თავიანთ ისტორიებს და მოგვცემენ მოტივაციას, ვიყოთ წარმატებული პროფესიონალები. გენდერულ თანასწორობაზე საუბრის დაწყება სპორტით კარგი იდეაა, რადგან სპორტი აძლიერებს ქალების თავდაჯერებას, ლიდერულ და გუნდურ უნარ-ჩვევებს. USAID გააგრძელებს გენდერული თანასწორობის ხელშეწყობას, ქალთა ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლას, მათ გაძლიერებასა და საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში მონაწილეობის გაზრდაზე მუშაობას“, - ამბობს ლორა ბერგერი.  პირველი W-talk ლაივი გაიმართა 2 აპრილს, პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის ხელმძღვანელის, ანა აბაშიძისა და კალათბურთის მსაჯის, მაკა კუპატაძის მონაწილეობით. სპიკერმა და წამყვანმა ისაუბრეს სპორტის სფეროში ქალების დასაქმების საკითხებსა და გამოწვევებზე. თვალი ადევნეთ ორგანიზაციის ფეისბუქ გვერდს. USAID/PROLoG მხარს უჭერს საქართველოს დემოკრატიულ ინიციატივას COVID-19-ის პანდემიით განპირობებულ სტიგმასთან ბრძოლაში. საქართველოს დემოკრატიული ინიციატივა (GDI) მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის რეკომენდაციების საფუძველზე მოამზადებს ვიდეო-რგოლს ფეისბუქისა და ტელევიზიებისთვის. „ცოდნის კაფე“ 8-დან 13 წლამდე ასაკის ბავშვებისთვის/მოზარდებისთვის ონლაინ აგრო სკოლას იწყებს. აგრონომები ბავშვებს, ონლაინ გაკვეთილების საშუალებით, მიწის დამუშავებასა და მცენარეების მოვლას შეასწავლიან. ორგანიზაცია მუდმივად ახორციელებს სხვადასხვა აქტივობებს ხანდაზმულების დასახმარებლად - "საზოგადოებრივი დონაციებითა და ადგილობრივი ბიზნესის მონაწილეობით სიღნაღის მუნიციპალიტეტის 12 სოფელში, 150 მარტოხელა ხანდაზმული მომარაგდა სასურსათო კალათებით. გრელდება 400-მდე მარტოხელა ხანდაზმულის საჭიროებების კვლევა“, აცხადებს ცოდნის კაფეს თანადამფუძნებელი ნანა ბაგალიშვილი. საქართველოს წითელი ჯვრის საზოგადოებამ შექმნა ვებგვერდი, სადაც მოხალისეობის მსურველები დარეგისტრირდებიან და, იქვე, ოლაინ ტრენინგ მოდულს გაივლიან თემაზე - კორონავირუსის პრევენცია და პირადი უსაფრთხოების ზომები.  მოხალისეების მოზიდვასა და გადამზადებაზე უკვე წლებია ზრუნავს ჰელფინგ ჰენდი (Helping Hand). თქვენ შეგიძლიათ, მოხალისედ დარეგისტირდეთ ორგანიზაციის ვებგვერდზე და დაეხმაროთ ხანდაზმულებს, სოციალურად დაუცველებს, შეზუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს... ჰელფინგ ჰენდმა საზოგადოებისთვის მოხალისეთა გასაცნობად და მადლიერების გამოსახატად დააწესა „მოხალისეთა ეროვნული ჯილდო 2020“.  თუ თქვენ მონაწილეობას იღებთ მოხალისეობრივ საქმიანობაში ან თქვენს ირგვლივ არიან ასეთი მოქალაქეები, მიიღეთ მონაწილეობა კონკურსში ან/და დაასახელეთ მოხალისეები ნომინანტებად 29 მაისის ჩათვლით.  სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტი (CSI) გთავაზობთ 10 აპრილამდე დარეგისტრირდეთ შემდეგ ონლაინ სასწავლო კურსებზე: 1. შედეგზე ორინტირებული პროექტის მართვა; 2. საზოგადოებასთან ურთიერთობა და კომუნიკაცია; 3. სოციალური კვლევის მეთოდები. სასწავლო კურსები დისტანციურია და ყველა აქტივობა - ლექციები, დავალებები, დისკუსიები ონლაინ რეჟიმში მიმდინარეობს.  „ჩვენმა ორგანიზაციამ დისტანციური სწავლება 2014 წელს დაიწყო და, ამ ეტაპისთვის, 17 პროფესიული ონლაინ კურსი გვაქვს შექმნილი. მათ შორის: ეკონომიკის საფუძვლები, საზოგადოებასთან ურთიერთობა, თვითმმართველობის საფუძვლები, კვლევის მეთოდები, ადვოკატირება-ლობირება, საჯარო პოლიტიკის ანალიზი... კურსები ინფორმატიულია და ორიენტირებულია მსმენელმა მიიღოს პრაქტიკული ცოდნა. გარდა ამისა, ჩვენ შევქმენით მოკლე ვიდეო ტუტორიალები ახალგაზრდებისთვის ძალიან საჭირო თემებზე: როგორ დავწეროთ სამოტივაციო წერილი, როგორ მოვემზადოთ გასაუბრებისთვის და საჯარო გამოსვლისთვის, რა არის დემოკრატია და ლიბერალიზმი, როგორ შევქმნათ ბლოგი და ა.შ. თემატიკა საინტერესო და მრავალფეროვანია. ვფიქრობ, ახალგაზრდებს და არა მხოლოდ მათ, ეს ინფორმაცია ნამდვილად გამოადგებათ“, - აღნიშნავს თათა ბოჭორიშვილი, სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტის (CSI) პროექტის ასისტენტი. სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტი, „არასამეწარმეო სამართლის საერთაშორისო ცენტრის“ (ICNL) ის მიერ დაფინანსებული პროექტის ფარგლებში, 5 მაისამდე გთავაზობთ მიღებას შემდეგ სასწავლო კურსებზე: სოციალური საწარმოებისა და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ფინანსური აღრიცხვა, ანგარიშგება და საგადასახადო საკითხები - კურსის ხელმძღვანელი: სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტის ფინანსური მენეჯერი, დავით ტივიშვილი. სოციალური საწარმოებისა და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების იურიდიული მართვა - კურსის ხელმძღვანელი: სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტის მთავარი იურისტი, ლევან ფანიაშვილი. ხანის აკადემია გთავაზობთ მსოფლიო დონის უფასო განათლება მიიღოთ პროფესიონალებისგან. ონლაინ გაკვეთილები გათვლილია სკოლის სხვადასხვა კლასის მოსწავლეებისთვის.  საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველომ, კორონავირუსით გამოწვეული დაავადების თავიდან ასაცილებლადმ რეკომენდაციების ვიდეო გაავრცელა ოსური, აფხაზური, აზერბაიჯანული, სომხური და სურდო თარგმანით. ასევე, მათი ორგანიზებით მიმდინარეობს ლაივ სესიები, სადაც ფსიქოლოგები და ფსიქოთერაპევტები კორონავირუსით გამოწვეული სტრესის დაძლევაზე გვესაუბრებიან. ორგანიზაციამ ოკუპირებულ აფხაზეთში, გალის რამდენიმე სამედიცინო დაწესებულებას სამედიცინო ინვენტარი და ვირუსისგან დამცავი 1 080 ერთეული აღჭურვილობა გადასცა: სადეზინფექციო ხსნარი, სამედიცინო ნიღბები, ხელთათმანები, ხალათები და სკაფანდრები, ასევე დისტანციური თერმომეტრები. „ტოლერანტობის, სამოქალაქო ცნობიერებისა და ინტეგრაციის პროგრამის“ წევრებისა და ნებისმიერი მსურველისთვის, საზოგადოებრივი ორგანიზაციები - მედიის განვითარების ფონდი, ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი, კავშირი „საფარი“ და სხვა, ინტენსიურად ატარებენ ონლაინ ლექცია-სემინარებს განათლების, მრავალფეროვნების, გენდერული თანასწორობის, ბავშვთა უფლებების საკითხებზე.  კავკასიის გარემოს დაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი (CENN) მართავს ვებინარების სესიებს  სხვადასხვა თემებზე: კორონავირუსი - მითები და რეალობა, Wash (წყალი, სანიტარია და ჰიგიენა) და ადამიანის უფლებები, ბავშვთა უფლებები... ევროკავშირის მხარდაჭერილი წალკის და ქედის ადგილობრივი განვითარების ჯგუფები (LAGs), CENN-თან თანამშრომლობით, გაიმართება ვებინარების კვირეული: „ქალები და Covid-19“. ვებინარები შეეხება ვირუსის გავრცელების შედეგად, იზოლაციის პირობებში გავრცელებულ ქალთა გამოწვევებს და არსებულ გამოწვევებზე რეაგირების შესაძლო გზებს. აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის მხარდაჭერით, პლატფორმა „ქალები საქართველოდან“ იმ ქალების გამოცდილებას გაგვიზიარებს, რომლებიც თვითიზოლაციისა და საგანგებო მდგომარეობის პირობებში მძიმე გამოწვევების წინაშე დგანან და დამხმარე სერვისებს საჭიროებენ. პლატფორმის განცხადებით, ასე გამოვლინდება ქალების საჭიროებები და მათ გადაწყვეტაზეც დაიწყება მუშაობა.  საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია, ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი, პროფესიული გაერთიანება - სოლიდარობის ქსელი შრომის უფლებაწართმეულ მოქალაქეებს უფასო სამართლებრივ დახმარებას გაგიწევთ.  წამების მსხვერპლთა ფსიქოსოციალური და სამედიცინო რეაბილიტაციის საქართველოს ცენტრი (GCRT) ასევე, უფასო, პროფესიონალური ფსიქოსოციალური დახმარების სერვისს სთავაზობს ბავშვებს, მოზარდებსა და ზრდასრულ ადამიანებს, რომელთაც, ეპიდემიის გავრცელების შედეგად, აღენიშნებათ ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის მკვეთრი გაუარესება ან იმყოფებიან ძალადობის რისკის ქვეშ, ჩვენი ფსიქოლოგები და ფსიქოთერაპევტები გაუწევენ ონლაინ და სატელეფონო მომსახურებას.  ფსიქოლოგიური მხარდაჭერის სერვისს გთავაზობთ, ასევე, ფსიქიკური ჯანმრთელობის და ნარკომანიის პრევენციის ცენტრი. ცენტრის ფსიქოლოგები ყოველდღე, საღამოს საათებს გაატარებენ თქვენთან. პანდემიის პერიოდში, სექტორი 3-ის თანაორგანიზებით, განხორციელდა ინიციატივა მადლიერების ტაში. საკუთარი სახლის, კორპუსის აივანზე გამოსულმა მოსახლეობამ სამედიცინო პერსონალისადმი მადლიერება ტაშით გამოხატა. სექტორი 3 არაერთი საინტერესო აქტივობის ავტორია. პლატფორმა სალამ გეგმავს ქვემო ქართლის მრავალფეროვნების საჩვენებლად და ტურისტული პოტენციალის მხარდასაჭერად დაიწყოს კამპანია #აღმოაჩინექვემოქართლი და ჩამოაყალიბოს ვირტუალური ადგილობრივი გიდი. აღსანიშნავია, რომ საერთაშორისო და ადგილობრივმა დონორმა ორგანიზაციებმა კრიზისის დასაძლევად სწრაფი რეაგირების გრანტები გამოაცხადეს და საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს მოქალაქეების დახმარების დამატებითი შესაძლებლობები გაუჩინეს.  მსგავსი აქტივობები გრძელდება, შესაბამისად, ეს ჩამონათვალი ვერ იქნება სრულყოფილი. ამიტომ, გთხოვთ, მოგვწეროთ თქვენთვის ცნობილი ინიციატივების შესახებ. ერთად შევქმნათ სსო–ების ონლაინ საქმიანობის ნუსხა.

ახალი კორონავირუსის გამო, საქართველო და მთელი მსოფლიო განსხვავებული რეალობის წინაშე დადგა. სხვა წონა შეიძინა ადამიანურმა ურთიერთობებმა, პასუხისმგებლობებმა საკუთარი თავის, გარშემო მყოფებისა და, მთლიანად, საზოგადოების წინაშე. რას ნიშნავს სამოქალაქო პასუხისმგებლობა და ვახერხებთ თუ არა, საჭიროების შემთხვევაში, ადამიანები მის აღებას? ამის შესახებ ფილოსოფოს ზაზა ფირალიშვილს ვესაუბრეთ.  ესაუბრა მაკა ჯაიანი  - კორონავირუსის პანდემიის ფონზე, ადამიანებს, ყველაზე ხშირად, სამოქალაქო პასუხისმგებლობის გამოჩენისკენ მოუწოდებენ. რას გულისხმობს ამ ორი სიტყვის ერთიანობა?  - გამოთქმა „სამოქალაქო პასუხისმგებლობა“, უპირატესად, სამართლებრივი სისტემის მიმართ ლოიალობისა და სოციალური სოლიდარობის უნარის აღსანიშნად გამოიყენება. ერთი მხრივ, ადამიანი სოციალური ატომია, რომელიც სოციალურ ინტერაქციათა სისტემაში და, შესაბამისად, კონკრეტულ სოციალურ კონტექსტშია ჩართული. თუ ის დაარღვევს ამ სოციალური ინტერაქციის წესებს, კონტექსტიდან ამოვარდება.  ადამიანი რომ მხოლოდ მოქალაქე იყოს, სამოქალაქო პასუხისმგებლობა მხოლოდ ამ ამოვარდნის შიშით იქნებოდა განპირობებული, მაგრამ ადამიანი არ არის მხოლოდ სოციალური ატომი, ის გაცილებით მეტია. მის მიმართებას სხვა ადამიანებთან განსაზღვრავს არა მხოლოდ კანონი ან კოლექტიური ინტერესები, არამედ, კიდევ რაღაც სხვა და ეს „სხვა“ კარგად ჩანს სასაზღვრო სიტუაციების დროს, განსაკუთრებით - სასიკვდილო საფრთხისას.  ამ დროს შეიძლება ვილაპარაკოთ არა სამოქალაქო პასუხისმგებლობაზე, არამედ ადამიანურზე. ამ დროს ადამიანის წინაშე ჩნდება კითხვები, რომელიც მივიწყებულია შედარებით მშვიდი საზოგადოებრივი ცხოვრების დროს. ის დგება იმ აუცილებლობის წინაშე, რომ, ან დაადასტუროს, რომ ადამიანია, ან, პანიკით მოცულმა, თავის თავში ყოველგვარი ადამიანური დაივიწყოს.  ამ აზრით, სამოქალაქო პასუხისმგებლობა ნიშნავს, შეგეძლოს გაიაზრო, ამქვეყნად ადამიანად მოსულს, რა პასუხისმგებლობები გეკისრება სხვა ადამიანების მიმართ, იმ სასიცოცხლო გარემოს მიმართ, რომელშიც სხვებთან ერთად აღმოჩნდი.  - რა გვაჩვენა გასულმა რთულმა ერთმა თვემ - გვაქვს ამ პასუხისმგებლობის შეგრძნება თუ ვერ ვართ სანიმუშო მოქალაქეები?  - ამ ერთმა თვემ გვაჩვენა, რომ ჩვენ თანდათან ვიბრუნებთ ადამიანურ სახეს მას შემდეგ, რაც, საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში, ჩვენს ცნობიერებას ბოლშევიზმის კომპრაჩიკოსის ქოთანში ამახინჯებდნენ. ცხადია, ეს არ არის იოლი პროცესი. წარსული ძალზე მძიმე ტვირთია, მაგრამ, თურმე, გარკვეულ სიტუაციებში, ჩვენში იღვიძებს ერთგვარი კოლექტიური ნება და ჩვენ ვიბრუნებთ საკუთარ თავს.  ასე მოხდა ყოფითი კორუფციის დაძლევისას, ასე მოხდა ჩვენი ცხოვრებიდან კრიმინალური სუბკულტურის განდევნის დროს, საპოლიციო რეფორმის დროს და ა.შ. ვერც ერთი გენიალური რეფორმატორი ვერაფერს შეძლებს, თუკი მას საზოგადოების მხარდაჭერა არა აქვს. ჩვენ თვალწინ ეს ხდება დღესაც. დღეს ჩვენ ვსწავლობთ იმას, თუ, სასაზღვრო სიტუაციაში, როგორ უნდა მივხედოთ ჩვენ სასიცოცხლო გარემოს და ვხედავთ, რომ, ასე თუ ისე, ვახერხებთ ამას. დღევანდელი მოვლენები, მიუხედავად მათი დრამატულობისა, მიუხედავად იმისა, რომ სიტუაციის კიდევ უფრო გამწვავებაა მოსალოდნელი, ძალიან მნიშვნელოვანი შანსია, თითოეულმა ჩვენგანმა დაადასტუროს, რომ ტყუილად არ ჰქვია ადამიანი, ხოლო საზოგადოებამ დაადასტუროს, რომ მას აქვს უფლება, საზოგადოებად იწოდებოდეს.  - რა მაგალითები გახსნდებათ საქართველოს ისტორიიდან, როცა სამოქალაქო პასუხისმგებლობის გამოჩენა შევძელით და პირიქით - სად ვერ მოვახერხეთ ეს?  - ორიოდე მაგალითი უკვე დავასახელე. უნდა გავიმეორო: ვერავითარი სასიკეთო რეფორმა ვერ განხორციელდება, თუკი ადამიანებში არ არის მათი აუცილებლობის განცდა მომწიფებული. 90-იანი წლების განმავლობაში, თურმე, ჩვენი კოლექტიური გონი ინტენსიურად მუშაობდა და მივიდა იმ რეფორმების აუცილებლობამდე, რომელიც ვახსენე.  ერთ რამეს გავიხსენებ. ჯერ კიდევ სტუდენტი ვიყავი, როდესაც მთა-თუშეთში, დართლოში აკლდამები ვნახე. ამ პატარა შენობებს ეპიდემიების დროს დასნეულებულები თავისი ნებით აფარებდნენ თავს და ამით სხვებს იხსნიდნენ სენისაგან. იქვე, მარტოობაში იხოცებოდნენ. ასეთი აკლდამები თუშეთსა და ხევსურეთში რამდენიმე ადგილასაა. ჩვენ ამგვარი ქცევის უნარის გენეტიკურ მეხსიერებას ვატარებთ. ეს არ არის მხოლოდ სამოქალაქო პასუხისმგებლობა. ეს ჰეროიზმის უნარი გახლავთ და სამოქალაქო პასუხისმგებლობა მისი ერთ-ერთი ყოფითი შედეგია. თუკი ასეთი რამ შენში არ აღგიზრდია, სამოქალაქო პასუხისმგებლობა მხოლოდ კანონისა და სოციუმიდან განდევნის შიშს დაეფუძნება და ეს დამამცირებელიცაა ადამიანისათვის.  მოკლედ, ჩვენ ბევრჯერ გაგვიმჟღავნებია ის, რაზეც ჩვენ საზოგადოებაში სამოქალაქო პასუხისმგებლობათა სისტემა შეიძლება აიგოს. მთავარი ახალი პრეცენდენტებია.  - რას იტყვით მსოფლიოს შესახებ: იგივე კუთხით, როდის გამოიჩინა თავი მან ან კონკრეტული ქვეყნის მოქალაქეებმა და როდის - ვერა?  - დღევანდელი სიტუაცია ავიღოთ. ჩინელები საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში მალავდნენ ვირუსის გავრცელების ფაქტს. დღეს კი, როგორც უცხოეთის პრესა წერს, კომუნისტური პროპაგანდის ინერციით ცდილობენ დაგვარწმუნონ, რომ მათთან უკვე ყველაფერი კარგადაა. სამწუხაროდ, როგორც ამბობენ, თავისი წარმომადგენლების მეშვეობით, მოვლენების დასაწყისში, მათ მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის პასიურობას მიაღწიეს. პოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა ინტერესებმა ადამიანის სიცოცხლის ინტერესებს სძლია. ასევე იქცევიან რუსებიც და მსოფლიოს დიდი საფრთხის წინაშე აყენებენ. სამწუხაროდ, თავი იჩინა ევროპული ქვეყნების ეგოიზმმაც და ეს იტალიასთან მიმართებაში გამოჩნდა. არადა, ცხადია, რომ ვირუსს ერთ ცალკე აღებულ ადგილას ვერ დაამარცხებ და რომ ის ნებისმიერი ეპიცენტრიდან შეიძლება მოედოს მთელ ადამიანურ სამყაროს. მხოლოდ რამდენიმე ქვეყანამ შეძლო თავისი რესურსებისა და სამოქალაქო ძალების სრული მობილიზება და, დღესდღეობით, ჩვენ მათ შორის ვართ.  - როგორ ფიქრობთ, რა უნდა გაკეთდეს იმისთვის, რომ სამოქალაქო პასუხისმგებლობის აღება ჩვენი მოქალაქისთვის ისეთივე აღიარებული ვალდებულება იყოს, როგორიც, მაგალითად, პირადი ჰიგიენის დაცვაა?  - საზოგადოებას გზას ცალკეული ადამიანების მიერ შექმნილი პრეცენდენტები უკვალავენ. ეს ადამიანები სხვებს ანახებენ, თუ როგორი აუცილებელია, ერთიანი სასიცოცხლო გარემოს გამო, პასუხისმგებლობის აღება. კოლექტიური ქცევის ნორმები და ყოველი ცალკეულის სამოქალაქო პასუხისმგებლობა ასეთი პრეცენდენტებით იქმნება.  ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რა მდგომარეობა გვექნებოდა, ჩვენ ექიმებს შორის რომ არ ყოფილიყო ის რამდენიმე ადამიანი, ვინც სასაზღვრო სიტუაციაში შეძლო და თავისი ქცევა ზნეობისა და გონების კანონებს დაუქვემდებარა? მათ პირველივე დღეებში შექმნეს პრეცენდენტი და ყველა ჩვენგანს დაანახეს, თუ როგორ უნდა იქცეოდეს ასეთ დროს ის ადამიანი, ვისაც სხვების ბედი აბარია. გავიხსენოთ ჩვენი პოლიციელები, რომლებსაც, ასევე, სასაზღვრო სიტუაციაში უწევთ მუშაობა, მოხალისეები, ვინც მოხუცებისა და ავადმყოფების მოვლა იკისრეს, სასურსათო მაღაზიების, აფთიაქების, ბანკების თანამშრომლები, მესაზღვრეები და ა.შ. ეს ის პრეცენდენტებია, ჩვენ მომავალს რომ შექმნის.  შეგახსენებთ, - კანტი ასე აყალიბებდა ზნეობის საფუძველს: მოიქეცი ისე, რომ პრინციპი, რომლის თანახმადაც შენ იქცევი, საყოველთაო კანონმდებლობად გამოდგებოდეს. ანუ, თუ მე რაიმე სიტუაციაში უზნეოდ ვიქცევი, ამით ჩემ გარემოში უზნეობას ვაკანონებ და პირიქით. მე თუ მკითხავთ, სწორედ ესაა ადამიანური პასუხისმგებლობის ფორმულა, რომელსაც, შეიძლება, სამოქალაქო პასუხისმგებლობების სისტემა ეყრდნობოდეს.

გაეროს ქალთა ორგანიზაციის მიერ 2017 წელს გამოცემული კვლევის თანახმად, ყოველი ოთხი ქალიდან ერთს ცხოვრების მანძილზე განუცდია გენდერული ძალადობის რომელიმე ფორმა. ამავე კვლევამ აჩვენა, რომ, 2009 წელთან შედარებით, 2017 წლის მდგომარეობით, სამართალდამცავი ორგანოებისადმი მიმართვიანობა, ოჯახში ძალადობის გამო, გაზრდილია - 2009 წელს ამგვარ ძალადობაზე პოლიციას ქალების 1,5% მიმართავდა, მაშინ როდესაც 2017 წელს ეს რიცხვი 18%-მდე გაიზარდა. რა ვითარებაა ამ და, ზოგადად, გენდერული თვალსაზრისით, საქართველოში? - თემაზე იურისტი, საია-სა და Equality Now-ს წარმომადგენელი, თამარ დეკანოსიძე გვესაუბრება.  ესაუბრა თეკლე ქაროსანიძე  - თამარ, პირველ ყოვლისა, განვმარტოთ რას ნიშნავს გენდერული ნიშნით ძალადობა?  - გენდერული ნიშნით ძალადობა გულისხმობს ძალადობის ისეთ სახეებს, რომელიც ჩადენილია ქალების წინააღმდეგ, იმის გამო, რომ ისინი არიან ქალები, ან ეს არის ძალადობის ისეთი ფორმები, რომელსაც, მეტწილად, ქალები განიცდიან.  მაგალითისთვის, ოჯახში ძალადობა, შეიძლება, ეხებოდეს, როგორც ქალებს, ისე - კაცებს, მაგრამ მსხვერპლები, ძირითადად, ქალები არიან. იგივე შეიძლება ითქვას სექსუალურ ძალადობასთან თუ შევიწროებასთან დაკავშირებით - მისი მსხვერპლი, შეიძლება, ნებისმიერი სქესის ადამიანი გახდეს, მაგრამ მსხვერპლები აქაც, ძირითადად, ქალები არიან.  გენდერული ძალადობის ესკალაცია, ქალის უფლებების დარღვევის უკიდურესი ფორმაა ფემიციდი - ოჯახში ძალადობის შედეგად, გენდერული ნიშნით მკვლელობა, სიცოცხლის მოსპობა. იგი მოიცავს, როგორც მკვლელობას, ასევეб თვითმკვლელობამდე მიყვანას, ვინაიდან თვითმკვლელობამდე მიყვანას, როგორც წესი, წინ უსწრებს სისტემატიური ძალადობა.  - რატომ არის თვალშისაცემი ფემიციდის შემთხვევები ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში? - ზოგადად, არა მხოლოდ ფემიციდი, არამედ ქალთა მიმართ ყველა ფორმის დანაშაული, ბოლო წლებში, უფრო ხილვადი გახდა და საჯარო დისკუსიის ნაწილად იქცა. გაზრდილია მიმართვიანობაც და ისეთი შემთხვევების რაოდენობაც, როდესაც სახელმწიფო პირს პასუხისმგებლობას აკისრებს, ასამართლებს. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ, დღეს, გაზრდილია ამგვარი შემთხვევების გამოვლენისა და მათზე რეაგირების მაჩვენებელი.  - ფემიციდს, როგორც ცალკე დანაშაულს, ჩვენი კანონმდებლობა აღიარებს?  - 2018 წლამდე, ფემიციდი - გენდერის ნიშნით ჩადენილი მკვლელობა, ცალკე არცერთ მუხლში იყო გამოყოფილი. პირი პასუხისმგებლობაში მიეცემოდა მხოლოდ ზოგადი მუხლით. 2018 წელს სისხლის სამართლის კოდექსში შევიდა ცვლილება და ახლა გენდერის ნიშნით ჩადენილი მკვლელობა არის 109-ე მუხლის, განზრახ მკვლელობის დამამძიმებელი გარემოება. ამის შესახებ რეკომენდაცია 2017 წელს, გაეროს ქალთა დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტმა (CEDAW) მოგვცა. სიტყვა „ფემიციდი“ კანონში კვლავ არ არის ნახსენები, მაგრამ ნახსენებია, რომ გენდერის ნიშნით ჩადენილი მკვლელობა - დამამძიმებელ გარემოებებში ჩადენილი მკვლელობაა.  - ზოგადად, გენდერული თანასწორობის ადრეულ და თანამედროვე ეტაპებს თუ შევადარებთ, როგორი ვითარება გვაქვს?  - ვიტყოდი, რომ დღეს, გარკვეულ საკითხებში რადიკალურად განსხვავებული მოცემულობა გვაქვს - მიუხედავად დარჩენილი გამოწვევებისა, საქართველომ, გენდერული თანასწორობის საკანონმდებლო და ინსტიტუციური უზრუნველყოფის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვან პროგრესს მიაღწია.  მაგალითად, 2006 წლამდე, საქართველოში ოჯახში ძალადობის შესახებ კანონი საერთოდ არ არსებობდა. ანუ ოჯახში ძალადობის მსხვერპლი ვერანაირი დაცვისა და დახმარების მექანიზმს ვერ გამოიყენებდა თუ არ განიცდიდა ძალადობის ძალიან მძიმე ფორმებს, რომელიც სისხლის სამართლის კოდექსის რომელიმე დანაშაულში მოიაზრებოდა. 2012 წლამდე, ოჯახში ძალადობა სისხლის სამართლის დანაშაულიც კი არ იყო ანუ დამნაშავის წინააღმდეგ მხოლოდ შემაკავებელი და დამცავი ორდერები გამოიყენებოდა, რაც, რეალურად, ძალადობის სერიოზული ფორმებისგან არ იცავს. ასევე, 2017 წელს, საქართველომ მოახდინა სტამბოლის კონვენციის რატიფიკაცია, რომელიც ქალთა მიმართ ძალადობასა და ოჯახში ძალადობას ეხება. უნდა ითქვას, რომ, ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებიდან, კონვენცია მხოლოდ საქართველოს და ესტონეთს აქვს რატიფიცირებული. კონვენციის რატიფიცირებამ ძალადობასთან ეფექტიანი ბრძოლის მექანიზმები გააფართოვა და დახვეწა.  ბოლო წლების განმავლობაში, ასევე, საგრძნობლად გაიზარდა გენდერული ძალადობის ფორმების მიმართ სახელმწიფოს რეაგირება და მოძალადეების წინააღმდეგ მკაცრი პოლიტიკის გატარება დაიწყო. წლების წინათ, როდესაც პირი ოჯახში ძალადობდა, ხშირ შემთხვევაში, მას პასუხისგებაში არ აძლევდნენ, იმ მოტივით, რომ ოჯახში ძალადობა იყო ოჯახის საქმე და გამოძიების შეწყვეტის შესახებ დადგენილებებში, პროკურორი ზოგჯერ პირდაპირაც კი წერდა, რომ „ეს ოჯახის საქმეა და მასში ჩარევა არ წარმოადგენდა სახელმწიფოს საჯარო ინტერესს“. ეს დამოკიდებულება შეიცვალა, რაც მნიშვნელოვნად წინგადადგმული ნაბიჯია. თუმცა, კვლავ გვრჩება უდიდესი გამოწვევები ქალთა მიმართ და ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლის კუთხით.  - ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, რა გამოწვევების წინაშე დგანან ქალები საქართველოში?  - გენდერული თანასწორობის პრობლემები მრავალწახნაგოვანია, მაგრამ საქართველოში ქალთა მიმართ ძალადობის ერთ-ერთი უმთავრესი მიზეზია საზოგადოებაში არსებული პატრიარქალური კულტურა და სტრუქტურული უთანასწორობა, ქალის დაქვემდებარებულ სუბიექტად აღქმა და, ზოგადად, ქალთა მიმართ ძალადობის საკითხების სტიგმატიზაცია - როდესაც ძალადობის მსხვერპლი, ხშირად, თავად გამოჰყავთ ძალადობის მაპროვოცირებლად.  საზოგადოებაში ნაკლებია თანაგრძნობა იმ ქალების მიმართ, რომლებიც ძალადობას განიცდიან, არც ეს პრობლემა და მისი მასშტაბებიასაზოგადოებაში ფართოდ აღიარებული. პირიქით, საქართველოში ძალიან ბევრი ადამიანი ფიქრობს, რომ ქალები დაქვემდებარებულ მდგომარეობაში კი არ იმყოფებიან, პრივილეგირებულები არიან.  ქალის როლის აღქმაც პრობლემურია, რადგან აქაც ხშირად ვაწყდებით სტერეოტიპულ მიდგომებს. ძალიან მწვავედ დგას ასევე, ქალთა ეკონომიკური დამოუკიდებლობის საკითხი. ხშირად ქალები მოძალადე მეუღლესთან რჩებიან იმის გამო, რომ მათ სხვაგან წასასვლელი არ აქვთ და არ შეუძლიათ თვითონ არჩინონ თავიანთი თავი, შვილები.  - ყველაფრის მიუხედავად, აშკარაა, რომ ქალები გამოდიან სტერეოტიპული, ტრადიციული როლიდან, ისინი იბრძვიან პროფესიული განვითარების, ფუნდამენტური უფლებების დასაცავად, პირადი სივრცის შესაქმნელად. ახალი, გარდამტეხი ეტაპის წინაშე ხომ არ ვდგავართ, როგორც საზოგადოება?  - დიახ, ვფიქრობ, რომ ეს არის გარდამტეხი ეტაპი.  ძალიან საინტერესო საკითხია, იმიტომ, რომ გენდერული ნიშნით დანაშაულის ჩადენის მიზეზი ხშირად სწორედ ის არის, რომ ქალი არ ემორჩილება საზოგადოების მიერ მიკუთვნებულსტერეოტიპულ როლს და მამაკაცი ძალადობს მასზე, სჯის ამისთვის. მამაკაცი ფიქრობს, რომ ქალი არ აკეთებს იმას, რაც „ევალებოდა’’ - თვითონ იღებს გადაწყვეტილებას, როდის გავიდეს სახლიდან, იმუშაოს თუ არა ან კონტაქტი ჰქონდეს თუ არა გარე სამყაროსთან, როგორი ტანსაცმელი ჩაიცვას და ა. შ. იყო შემთხვევები, როდესაც ფემიციდი მოხდა იმის გამო, რომ ქალმა სადილი არ მოამზადა სახლში, ან იმიტომ, რომ ისმუშაობდა და მის ყოფილ მეუღლეს ეს არ უნდოდა.  - როგორ უნდა შეიცვალოს ასეთი სტერეოტიპული წარმოდგენები?  - ეს გრძელვადიანი და კომპლექსური პროცესია. მნიშვნელოვანია, რომ ცნობიერების შეცვლა ადრეული ეტაპიდან, სკოლებიდან დაიწყოს. ერთი მხრივ - ზოგადად, გენდერული თანასწორობის და მეორე მხრივ - იმ სამართლებრივი მექანიზმების შესახებ უნდა ამაღლდეს ცნობიერება, რომლებიც ძალადობის მსხვერპლ ქალებს აქვთ, მაგალითდ, შემაკავებელი ორდერის გამოყენება და სხვა.  აღსანიშნავია, რომ განათლების სამინისტრო ახორციელებს სასკოლო სახელმძღვანელოების რევიზიას, რათა ისინი სრულად შეესაბამებოდეს გენდერული თანასწორობისა და ადამიანის უფლებათა პრინციპებს. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი პროცესია, რადგან, სამწუხაროდ, წლების განმავლობაში, სასკოლო სახელმძღვანელოები გენდერული სტერეოტიპების შემცველ ტექსტებს მოიცავდა.  ცნობიერების ამაღლების უამრავი კამპანია ჩატარდა ჩვენთან, მაგრამ საქართველოს ყველა კუთხეში თანაბრად არ არის ინფორმაცია ხელმისაწვდომი და ზოგ თემში ენობრივი ბარიერიც არსებობს. ინფორმაციის ნაკლებობას სწორედ ის ქალები განიცდიან, რომლებიც ძალადობის მიმართ ყველაზე მეტად არიან მოწყვლადები, ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენლები ან ადამიანები, რომლებსაც ინტერნეტთან წვდომა არ აქვთ.  - რას აკეთებენ საზოგადოებრივი ორგანიზაციები ამ პრობლემების მოსაგვარებლად?  - ჩემი აზრით, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს მნიშვნელოვანი როლი აკისრიათ ამ საკითხების წინ წამოწევის, ამ მიმართულებით პროგრესული რეფორმების განხორციელების უზრუნველყოფის კუთხით. ჩემი ორგანიზაციების მაგალითზე გეტყვით.  საია-მ შექმნა პრეცედენტი იმისა,რომ სახელმწიფო ორგანოებს დაეკისრა პასუხისმგებლობა, თუკიფემიციდის კონკრეტულ შემთხვევებზე სათანადო რეაგირებასარ მოახდენენ. მსგავსი რამ გასულ წლებში საერთოდ არ არსებობდა და არც შეიქმნებოდა საიას კონკრეტული საქმეები სასამართლოში რომ არ გაესაჩივრებინა.  საია იყო პირველი ორგანიზაცია, რომელმაც ფემიციდის შესახებ საქმეები გაასაჩივრა ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოშიდა გაეროს ქალთა დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტში, ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპულ ცენტრთან (EHRAC) თანამშრომლობით, რომელიც ლონდონში დაფუძნებული ორგანიზაციაა.  საია, ასევე აქტიურად მონაწილეობდა ქალთა მიმართ ძალადობის საკითხებზე საკანონმდებლო ცვლილებების მიღების პროცესში, მათ შორის სტამბოლის კონვენციის რატიფიცირების დროს. კანონონპროექტების მომზადების პროცესში სახელმწიფომ ორგანიზაციის მიერ მომზადებული არაერთი წინადადება გაიზიარა და დანერგა. მისივე ძალისხმევით და, სამოქალაქო საზოგადოების სხვა ორგანიზაციების მხარდაჭერით, კონსტიტუციაში გაჩნდა პროგრესული მუხლი ქალისა და მამაკაცის არსებითი თანასწორობის შესახებ, რომელიც სახელმწიფოს ავალდებულებს, მიიღოს განსაკუთრებული ზომები ქალსა და მამაკაცს შორის თანასწორობის უზრუნველსაყოფად. ეს სრულად შეესაბამება სტამბოლის კონვენციას და CEDAW-თი განსაზღვრულ სტანდარტებს. აღარაფერს ვამბობ უფასო სამართლებრივ დახმარებაზე, რომელსაც საია ძალადობის მსხვერპლებს უწევს...  აუცილებლად უნდა აღვნიშნო აღმოსავლეთ ევროპის, კავკასიისა და ცენტრალური აზიის ქვეყნებში სექსუალური ძალადობის შესახებ კანონმდებლობის, პრაქტიკისა და საერთაშორისო სტანდარტებთან მათი შესაბამისობის შესახებ პირველი ანგარიში, რომელიც ორგანიზაცია EqualityNow-მ მოამზადა და რომელზეც პირადად ვმუშაობდი. ამ დოკუმენტის საფუძველზე, სახელმწიფო უწყებების წარმომადგენლებისა და ექსპერტების მონაწილეობით, ევროპის საბჭოსა და გაეროს ქალთა ორგანიზაციასთან თანამშრომლობით, საქართველოში ამჟამად მიმდინარეობს მუშაობა სექსუალური ძალადობის გამოძიების და მართლმსაჯულების განხორციელების სახელმძღვანელოზე, რომელსაც დანაშაულის გამოძიებისას, გამომძიებლები, პროკურორები და მოსამართლეები გამოიყენებენ. მსგავსი სახელმძღვანელო აქამდე ჩვენთან არ არსებობდა. მას შემდეგ, რაც ამ პროტოკოლსშევიმუშავებთ,ის სხვა ქვეყნებშიც დაინერგება.  იგივე Equality Now აღმოსავლეთ ევროპის, კავკასიისა და ცენტრალური აზიის ქვეყნებში ახდენს ადვოკატირებას, რომ კანონმდებლობა, პოლიტიკა და პრაქტიკა შეიცვალოს ქალთა უფლებების უკეთესად დასაცავად. ბევრი სხვა მაგალითის მოყვანა შეიძლება, თუმცა, მთლიანობაში, შეიძლება, ითქვას, რომ ჩვენ - საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, გენდერული თანასწორობის თვალსაზრისით, როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე - მის ფარგლებს გარეთ, მნიშვნელოვან სამუშაოს ვეწევით.

ოლივერ რაისნერი – ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, იგი წლებია საქართველოში ცხოვრობს და მოღვაწეობს. საინტერესოა მისი მოსაზრება საზოგადოებაში გავრცელებული სტერეოტიპის – „ქართველობას გვართმევენ“ შესახებ.

ბოლო თვეების განმავლობაში, მესამე სექტორმა საზოგადოებას საქართველოს ეკოლოგიური მდგომარეობის, ჰესების მშენებლობებისა და მასთან დაკავშირებული საკითხების რამდენიმე კვლევა წარუდგინა. ასეთი ინტერესი, პირველ ყოვლისა, თემის სიმწვავეზე მიუთითებს. სპეციალისტების დასკვნები, წარუმატებელი მშენებლობებით გამოწვეული პრობლემები, მოსახლეობის გახშირებული საპროტესტო გამოსვლები ცხადჰყოფს, რომ ამ სფეროში ძალიან ბევრი გადაუწყვეტელი საკითხია. საზოგადოებრივი ორგანიზაცია „მწვანე ალტერნატივას“ ხელმძღვანელი, მანანა ქოჩლაძე ამბობს, რომ ამის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი სახელმწიფოში ენერგეტიკის განვითარების გეგმის არარსებობაა.  ესაუბრა მაკა ჯაიანი  მანანა ქოჩლაძე: პრობლემის სათავეა ის, რომ საქართველოს არ გააჩნია ენერგეტიკის განვითარების სტრატეგიული გეგმა. რომ ნახოთ იმ გეგმების სამუშაო ვერსიები, რომლის მიხედვითაც ქვეყანა მოქმედებს, მათ შორის, განახლებადი ენერგიების განვითარების გეგმა (2018), ან ენერგეტიკის განვითარების გეგმის რამდენიმე შემუშავებული თავი (2016), ასევე ინვესტორებთან დადებული მემორანდუმები და ხელშეკრულებები - აღმოაჩენთ, რომ ყველაფერს ვავითარებთ: ჰიდროელექტროსადგურებს, ნახშირისა და გაზის ელექტროსადგურებს და ა.შ. მსგავსი მიდგომა არ გვაძლევს საშუალებას დავგეგმოთ და ჩამოვაყალიბოთ მდგრადი ენერგეტიკული სისტემა. ამისთვის საჭიროა გვქონდეს ენერგეტიკის განვითარების სტრატეგიული გეგმა, რაც ყველა ქვეყანას აქვს და რომლის ქონაც ევროპის ენერგოთანამეგობრობის მოთხოვნა.  სწორედ ენერგოგანვითარების, მათ შორის, ელექტოენერგეტიკის განვითარების გეგმა, უნდა ქმნიდეს პირობას იმისთვის, რომ არსებულმა და დაგეგმილმა ენერგოობიექტებმა ელექტროენერგიაზე ქვეყნის მოთხოვნილება დააკმაყოფილოს. ამ გეგმით უნდა შეირჩეს მოდელი, რომელიც გვაჩვენებს რა ტიპის და რა წყაროების ენერგოგენერაციის ობიექტები გვჭირდება ჩვენი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად და მდგრადი ენერგეტიკული სისტემის დანერგვისთვის. მას შემდეგ, რაც ასეთი გეგმა მომზადდება, მას უნდა ჩაუტარდეს სტრატეგიული გარემოსდაცვითი ზემოქმედების შეფასება, რომელიც გვაჩვენებს ენერგეტიკის განვითარების ოპტიმალურ სცენარს და მხოლოდ ამის შემდეგ შეგვიძლია ვთქვათ, ჰესები უნდა ვაშენოთ, ქვანახშირის სადგურები, გაზის თუ მზის ან ქარის ენერგია გამოვიყენოთ. ასე მუშაობს განვითარებული ქვეყნების ენერგეტიკა და არა ისე, როგორც ახლაა საქართველოში, როცა ყველგან ყველაფერი შენდება.  რატომ არ გვაქვს ასეთი გეგმა, მით უმეტეს, თუ ეს ევროპის ენერგოთანამეგობრობის მოთხოვნაცაა?  მანანა ქოჩლაძე: საკმაოდ ძნელია ამაზე პასუხი. როგორც ვიცით, 2015 წელს, ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის ტექნიკური გრანტის დახმარების ფარგლებში, ენერგოეფექტურობის განვითარების გეგმა მომზადდა. იგი აჩვენეს, დაახლოებით, 40 ადამიანს საქართველოში, თუმცა, ვის - გაურკვეველია. ჩვენ არ გვინახავს და ვერც მოვიძიეთ, ისე მალავენ, როგორც საიდუმლო დოკუმენტს. მას შემდეგ ამბობენ, რომ გეგმა აქვთ, მაგრამ ის არც დამტკიცებულა და, მით უმეტეს, არც განხორციელებულა. ჩვენ გვქონდა ევროპის ენერგოგაერთიანების იმედი, რომლის წევრობასაც ხელი 2016-ში მოვაწერეთ, რაც ევროკავშირის ასოცირების ხელშეკრულების ერთ-ერთი ვალდებულებაა, და რომელიც მოითხოვს მთელი რიგი ენერგოდირექტივების შესრულებას. თუმცა, სამწუხაროდ, ქვეყანაში ენერგეტიკული კანონმდებლობის ჰარმონიზაციის პროცესი საკმაოდ დიდი დაგვიანებით მიმდინარეობს.  რატომ ფერხდება ამ ვალდებულებების შესრულება?  მანანა ქოჩლაძე: ვერ გეტყვით. ევროკავშირი არ არის სადამსჯელო ორგანიზაცია, ის რეკომენდაციებით შემოიფარგლება, თუმცა, ხედავს, რომ ნაცვლად იმისა, გადაწყვეტილებები მიიღებოდეს კონსენსუსის საფუძველზე, უფრო და უფრო იზრდება კონფლიქტი მოსახლეობასა და მთავრობას შორის და ყველა რეგიონში პრობლემებია. სწორედ ამიტომ, 2018 წლის ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების შესრულების ევროპარლამენტის ანგარიშში კიდევ ერთხელ წამოიწია ჰიდროენერგეტიკის განვითარებასთან დაკავშირებულმა საკითხებმა და მთავრობასა და ევროკომისიას მიეცა რეკომენდაცია, ჰესების დაგეგმვისას, მეტი ყურადღება დაეთმოთ გარემოსდაცვითი და სოციალური საკითხებისთვის.  ამასთან, ენერგეტიკული თვალსაზრისითაც არაა შეფასებები დამაკმაყოფილებელი, მაგალითად, ევროპის ენერგოგაერთიანების 2017 წლის შეფასების ანგარიშში, ნავარაუდევია რომ დღეს ენერგეტიკის სექტორში არსებული ვითარება, მომავალში, ხელს შეუშლის საქართველოში თავისუფალი ენერგეტიკული ბაზრის შექმნას.  რა განაპირობებს ამ ვარაუდს?  მანანა ქოჩლაძე: სისტემაში ვითარება მიდის იქითკენ, რომ, ენერგოდამოუკიდებლობის ნაცვლად, გვექნება ენერგოდამოკიდებულება. აშენებენ ჰიდროელექტროსადგურებს, თანაც, ისეთ ჰესებს ეპოტინებიან, კარგად განვითარებული ქვეყნებიც რომ ვერ ააშენებენ.  ნენსკრას ჰესზე ხომ მიდის თითქმის სამი წელია მუშაობა? 2015-ში გაიცა ქართული ნებართვა, 2020-ში უკვე აშენებული უნდა ყოფილიყო, მაგრამ გაჩერებულია, იმიტომ, რომ არც ერთი საპროექტო დოკუმენტი არ ვარგოდა. როდესაც საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებამდე მივიდა საქმე, მათ დასაბუთებული დოკუმენტაცია მოითხოვეს. შემდეგ გაექცათ სუბკონტრაქტორი, იტალიური კომპანია, როგორც ვხვდებით, იმიტომ, რომ გეოლოგიური კვლევები იმაზე რთული აღმოჩნდა, ვიდრე უთხრეს. სამი წელი ვეუბნებოდით, გეოლოგიური მდგომარეობა არასაკმარისადაა შესწავლილი, გეოლოგია მანდ ძალიან რთულია-თქო და ახლა, 2019-ში გაარკვიეს, რომ მთლად კარგად არ ჰქონიათ ყველაფერი გამოკვლეული. კიდევ რამდენი წელი დასჭირდება ამ საქმის გამოსწორებას, არავინ იცის.  ზოგადად, ჰესებს ისე ცუდად აშენებენ, რომ ჩვენ უსაფრთხოებას აყენებენ სერიოზული დარტყმის ქვეშ. 2007 წლიდან აშენდა 30 ჰესამდე. აქედან უმეტესობა ისე ვერ მუშაობს, როგორც საჭიროა, თავისი საპროექტო გამომუშავების 54%-ს ხან აღწევს ხან - ვერა. ამ დროს, გარემოსთვის მიყენებული ზარალი აქვს ძალიან დიდი. იქნება კაშხლიანი თუ უკაშხლო ჰიდროელექტროსადგური, ყველა შემთხვევაში ასეა. ხელისუფლება არ ითვალისწინებს მოსახლეობის ინტერესებს მაშინაც კი, როცა ჰესები მათ აზარალებს.  ხადორის შემთხვევაში, ეს ნათლად გამოჩნდა. იქ უკვე არის ორი ჰიდროელექტროსადგური, რომლის გამოც მოსახლეობას პროტესტი არ გამოუთქვამს. მესამე ჰესი კი, რომელსაც ცნობილი მოვლენები მოჰყვა, პირდაპირ აზარალებს ბირკიანის მოსახლეობას - მდინარიდან თითქმის მთელი წყალი მიაქვს. მდინარის ეს მონაკვეთი კვდება, რასაც ჰიდროლოგიური ცვლილებები მიწისქვეშა წყლებშიც მოჰყვება. შედეგად, მოსახლეობა ვეღარც მდინარიდან ამოიღებს წყალს და ვეღარც ჭიდან. რა უნდა ქნას?  რაც შეეხება დიდ ჰესებს, ცუდი გადაწყვეტილების ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მაგალითი შუახევის ჰესია. მის ირგვლივ 17 სოფელია და 17-ვე დაზარალდა. არასწორად ჩატარდა გეოლოგიური კვლევები, წარმოებულმა აფეთქებებმა ჯერ ბზარები გააჩინა, შემდეგ მიწა პირდაპირ დაიხსნა მოსახლეობას ეზოებში, ისეთი ვითარება შეიქმნა, ლოდებს თოკებით ამაგრებდნენ, ვინმე რომ არ დაზიანებულიყო. მშენებლობა დაიწყო 2014-ში, 2017-ში საზეიმოდ გაუშვეს ჰესი, მაგრამ ორ თვეში ორი გვირაბი ჩამოინგრა და ყველაფერი გაჩერდა. თუმცა, იმ კომპანიას, რომელმაც შუახევი „ააშენა“, მერე ნამახვანჰესის მშენებლობის უფლება მისცეს.  ჰესი არაა მონსტრი, უბრალოდ, ჩვენ ცუდად ვაშენებთ და ამიტომ ამბობს ხალხი, არ გვინდაო. ამ დროს, სვანეთში 35 ჰესის მშენებლობა იგეგმება, რაც არავისთან შეთანხმებულა. ამდენი ჰესი რომ აშენდება იქ, ხალხმა სადღა იცხოვროს? ადამიანებისთვის ადგილი ხომ აღარ რჩება? საუბარია სვანეთის შესახებ, სადაც ყველა მდინარის გასწვრივ ცხოვრობს...  ცალკე თემაა ენგურჰესი, რომელიც სერიოზულ შეკითხვებს აჩენს.  მაგალითად?  მანანა ქოჩლაძე: ენგურის პროექტი არის ერთადერთი პროექტი, რომელიც, გარკვეულ წლებამდე, ერთობლივად იმართებოდა და ბანკები, რომლებიც მის რეაბილიტაციას აფინანსებდნენ, განიხილავდნენ ამას, როგორც სწორედ სეპარატისტულ მთავრობასა და საქართველოს სახელმწიფო შორის თანამშრომლობის ერთ-ერთ ყველაზე წარმატებულ მაგალითს. 2012-2013 წლებიდან ჩვენ შევამჩნიეთ, რომ აფხაზებს მიჰქონდათ არა ენერგიის 40%, რაც შეთანხმებული იყო, არამედ, უფრო მეტი. მოხმარება ნელ-ნელა იზრდებოდა და, დღეს, ზამთარში, 100%-იც კი მიაქვთ, ენგურიდანაც და ვარდნილიდანაც და ეგეც არ ყოფნით - მთავრობა დამატებით ყიდულობს მათთვის ელექტროენერგიას ქვეყნის გარეთ. ბოლო რამდენიმე წელია, აფხაზეთი მოიხმარს თითქმის იმდენივეს, რამდენსაც მოიხმარს თბილისი. ეს აბსურდია. ყველაზე საინტერესო კი, არის ის, რომ, ამ ფონზე, აფხაზეთში შუქი პერიოდულად ითიშება.  მაშინ, როდესაც აფხაზეთს ასეთი გადახარჯვა ჰქონდა, საქართველოს მთავრობა აგრძელებდა რუსეთიდან დენის იმპორტს და აფხაზეთისთვის მიცემას, რაც არანაირ ლოგიკაში არ ჯდება. მთავრობას ყოველთვის შეეძლო ეთქვა, რომ მათი წილი დენი დამთავრდა. თუ ამდენი წლის განმავლობაში ეს შესაძლებელი იყო, რა მოხდა ახლა, როდესაც ეს მოხმარება აბსოლუტურად უკონტროლოა? არ დაგვავიწყდეს, რომ აფხაზური მხარე არაფერს იხდის ელექტროენერგიაში და ყველაფერი საქართველოს ბიუჯეტს, ქვეყნის მოსახლეობას აწვება.  მესმის, რომ აფხაზეთი ჩვენი ქვეყანის ნაწილია, მეტიც, მსოფლიო ბანკიც კი, ყოველთვის ამბობდა, რომ ეს ფული ჩვენ უნდა გადავიხადოთ, ჩვენც ვეთანხმებოდით, რადგან ეს იყო უფრო პოლიტიკური საკითხი და ისინი ბევრს არ მოიხმარდნენ, მაგრამ ახლა, როდესაც მათი მოხმარება ასე ძალიან და საეჭვოდ გაიზარდა, კონტროლის ზომების მიღება აუცილებელი ხდება. 2013-ში, როდესაც ამის შესახებ ლაპარაკი დავიწყეთ, გვითხრეს, რომ ეს ისეთი პოლიტიკური საკითხია, რომლის შესახებაც ხმა არ უნდა ამოვიღოთ, თუ არა ვართ ქვეყნის დამანგრევლები. ახლა უკვე, სულ უფრო და უფრო მეტი ექსპერტი სვამს ამ შეკითხვას, ვინაიდან, სიტუაცია შედის ჩიხში.  ფიქრობთ, რომ ხელისუფლება რუსეთის გაღიზიანებას ერიდება?  მანანა ქოჩლაძე: უცებ რომ მოუნდეს რუსეთს, მარტო ენგურს კი არა, არაფერს დატოვებს, მაგრამ ამ შემთხვევაში რა უნდა გააკეთოს? თუ საუბარია იმის შესახებ, რომ იქითა მხარე მართვის პულტს წაიღებს, აქეთ მხარეს ჩამკეტია, გახსნი და ჰესი აღარ იმუშავებს. ჩვენ ვახორციელებთ ენგურჰესის კონტროლს, მის მართვას, მის რეაბილიტაციას. საქართველოს სახელმწიფო იღებს კრედიტებს მისი მოწესრიგებისთვის. ენგურჰესს აქვს ძალიან ბევრი კრედიტი აღებული, ჰესზეა ეს კრედიტები, შესაბამისად, ლაპარაკი იმის თაობაზე, რომ რუსეთი მოვა და მას წაიღებს, არარელევანტურია - ვინ გადაიხდის, მერე, ამ კრედიტებს? რუსეთი? შესაბამისად, აქ საუბრის, საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩართვის მეტი საშუალებაა, მაგრამ ასე არ კეთდება.  უნდა ვივარაუდოთ, რომ ელექტროენერგიის დეფიციტის ერთ-ერთი მიზეზი ენგურის საკითხის მოუწესრიგებლობაა?  მანანა ქოჩლაძე: ელექტროენერგიის დეფიციტს საქართველოში უფრო ღრმა მიზეზები აქვს. საქართველოს თავისებურება, რაც სხვა ქვეყნებს არ გააჩნიათ, არის ის, რომ ჩვენ ჰიდროენერგეტიკას ვიყენებთ ბაზისურ რეჟიმში, სულ ჰიდროენერგეტიკას ვიყენებთ, რაც არსად მსოფლიოში არ ხდება. ჩვენი საბაზისო სადგური მხოლოდ „ენგურჰესია“, რომელიც, თავის დროზე, პიკური რეჟიმების დასაბალანსებლად იყო აშენებეული. ამ ფონზე, ვცდილობთ, გავზარდოთ ჰიდროელექტროსადგურებით საბაზისო დატვირთვა. არადა, მთავარი პრობლემა, რაც ჩვენ ჰესებს და, შესაბამისად, ელექტრომომარაგებას სჭირს არის ის, რომ ზამთარში საჭირო რაოდენობით წყალი არ გვაქვს. ზაფხულში, როცა წყალი არის, ჰესების უმეტესობამ არ იცის, სად წაიღოს ელექტროენერგია. ეს ნიშნავს იმას, რომ, რაც უნდა ბევრი ჰესი ავაშენოთ, მოთხოვნილებას ელექტროენერგიაზე ზამთარში მაინც ვერ დავაკმაყოფილებთ. ამდენად, სექტორში უნდა შემოვიდეს რაღაც ახალი მიმართულება, რომ ეს დეფიციტი დააბალანსოს.  სხვა ენერგიები?  მანანა ქოჩლაძე: დიახ, რადგან სხვაგვარად წარმოუდგენელია. დღეს საქართველოში გვაქვს 20-მდე დიდი და საშულოა ჰესი და 47 მცირე ჰესი, აქედან ნახევარზე მეტი - სსრკ-დან შემორჩენილი. აქედან არც ერთი ჰესის გამომუშავება არ შეესაბამება საპროექტო დოკუმენტაციას. სანამ ახალ ადგილებს მოვსპობთ, უნდა ჩავუტაროთ ძველ ჰესებს რეაბილიტაცია, გავიდეთ იმ მაქსიმალურ ნიშნულზე, რისი მოცემაც ამ ჰესებს შეუძლია და, რაც დარჩება, იმის შევსებაზე მერე ვიფიქროთ. არც ქარი, არც მზე, არც წყალი, არც ნახშირი, როგორც ენერგიის წყარო, ასე, შეუფასებლად, ჩვენთვის მისაღები არ არის. მცირემიწიანი ვართ, შესაბამისად, გვჭირდება სხვაგვარი მიდგომა. არადა, ბევრი ჰესის მშენებლობაა დაგეგმილი, ყველა მდინარეზე და, ამ დროს გვჭირდება თუ არ გვჭირდება, გადაწყვეტილი არ არის. არ შეიძლება, ნენსკრაზეც დიდი ჰესი გვინდოდეს და კიდევ 7 ჰესს ვაშენებდეთ სვანეთში, სამეგრელოში, ცხენის წყალზე რამდენიმე ჰესი გვინდოდეს, იმერეთში, რიონზე - კიდევ რამდენიმე... ზუსტად უნდა გავთვალოთ, სტრატეგიულად, რა რამდენი გვჭირდება და გარემო პირობებთან შევაწონადოთ.  შარშან, UNDP-ის დახმარებით, ხელისუფლებამ განახლებადი ენერგიების განვითარების გეგმა მოამზადა და, სანამ რამდენიმე ფონდმა მთელი UNDP ფეხზე არ დააყენა, არც მისი ჩვენება უნდოდათ - სამუშაო დოკუმენტიაო. 2018 წლამდე უნდა მიგვეღო ახალი კანონი ენერგეტიკის შესახებ რომელიც სრულ შესაბამისობაში იქნებოდა ევროკავშირის მთელ რიგ დირექტივენთან, თუმცა, დღეის მდგომარეობით, ახალ კანონმდებლობას მხოლოდ 2020 წლის მაისში ვიხილავთ, ყველაზე კარგ შემთხვევაში.  ჩვენთან მოდიან ინვესტორები, რომლებსაც უნდათ მზის, ქარის ენერგიაში ჩადონ ფული და გვეუბნებიან, რომ ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროში უთხრეს, ინვესტიცია მანდ კი არა, ჰიდროენერგეტიკაში ჩადეთო. უნდათ, ფული თანამედროვე ტექნოლოგიებში ჩადონ და ასეთ პასუხს იღებენ. მერე, მოდიან ჩვენთან და გვეკითხებიან, - რა პრობლემა აქვს სამინისტროს თანამედროვე ენერგომომარაგებასთან, რატომ ამბობენ უარსო? რა ვუპასუხო? ან სად უნდა წავიღოთ ამდენი ელექტროენერგია ზაფხულში, რისთვის უნდა გამოვიმუშაოთ?  ბევრჯერ მოგვისმენია, რომ ელექტროენერგიის ექსპორტიორები უნდა გავხდეთ...  მანანა ქოჩლაძე: როგორ? ბევრი მცირე ჰესი სწორედ მაგ პრინციპით ააშენეს - ელექტროენერგიის ექსპორტისთვის, თუმცა, მცირე ჰესები მთელ მსოფლიოში შენდება იმისთვის, რომ მის ირგვლივ მცხოვრები მომხმარებელი მოამარაგოს. მაგალითისთვის, 9-მეგავატიანი ბახვი-ჰესი ავიღოთ. ვიდრე ის გამომუშავებულ ენერგიას ელექტროსისტემას გადასცემს, ელექტროსისტემა კი - თურქეთს, იმ 9 მეგავატიდან აღარაფერი რჩება. ენერგიის ძალიან დიდი რაოდენობა გზაში იკარგება, რაც ელექტრომომარაგებას ახასიათებს. სწორედ ამიტომ არის გაურკვეველი, რისთვის გვინდა ასეთი ჰესი?  ცალკე პრობლემაა სატარიფო პოლიტიკა. ჩვენი ელექტროენერგია რეგიონში ერთ-ერთი ყველაზე ძვირია. შესასყიდ ფასზე ვსაუბრობ და არა - სამომხმარებლოზე. ჩვენთან შესასყიდ ფასებს, ტარიფებს არ არეგულირებს მარეგულირებელი კომისია, რასაც უნდა აკეთებდეს. დღეს რაც ხდება, ეს არის ორმხრივი მოლაპარაკების შედეგი, როდესაც თქვენ, მაგალითად, შეგიძლიათ მოხვიდეთ ჩემთან, როგორც სამინისტროს წარმომადგენელთან, მოვილაპარაკოთ, რა ფასში მომყიდით დენს და დადგება ის ფასი, რასაც ამ შეთანხმების მიხედვით მოვაწერთ ხელს. ეს ფასი კარგია, ცუდია, როგორია ვერავინ გეტყვით - კრიტერიუმები არ არსებობს. შესასყიდი ფასი ვაჭრობის საგანია, რაც დაუშვებელია, რადგან ფასის დადგენის წესი მკაცრად უნდა იყოს გაწერილი. შესაბამისად, ძალიან მაღალია კორუფციის რისკიც.  ჩვენთან მოლაპარაკებებს მართავენ ეკონომიკის სამინისტრო და ინვესტორი, რაც, ევროკავშირის მასშტაბით, არსად ხდება. წესით, კომპანიამ, ინვესტორმა უნდა წარადგინოს თავისი გათვლები და შესაბამისი დოკუმენტაცია მარეგულირებელ კომისიაში და ამ უკანასკნელმა უნდა დაითვალოს, რამდენად ადეკვატურია შესასყიდი ფასი. დღეს ასე არ კეთდება, ამ კუთხით არანაირი რეგულაცია არ არსებობს, ეკონომიკის სამინისტრო აფორმებს ხელშეკრულებას ინვესტორთან, მთავრობა ამ მემორანდუმს ამტკიცებს და, მისი დარღვევისთვის, სერიოზული თანხების გადახდასაც იღებს თავზე. საბოლოო ჯამში, ბაზარი კი არ არეგულირებს ტარიფს, როგორც ეს რეგიონის სხვა ქვეყნებში ხდება, არამედ, წინასწარ განსაზღვრული ხელშეკრულებები, რაც უზარმაზარი პრობლემაა. ამაზე არა მხოლოდ ჩვენ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდიც საუბრობს, მსოფლიო ბანკი ლაპარაკობს და გვეუბნება, რომ ასე თავისუფალი ელექტროენეგეტიკული ბაზარი არასდროს გვექნება.  ჰესების შესახებ საუბარი უკვე გასცდა გარემოს დაცვის, ენერგომომარაგების სფეროებს, უკვე სახელმწიფოს ფისკალურ უსაფრთხოებამდე მივდივართ და, ეს თუ ასე გაგრძელდა...  გამოსავალს რაში ხედავთ?  მანანა ქოჩლაძე: ბევრი პრობლემაა, მაგრამ მათი დიდი ნაწილი გამოწვეულია იმით, რომ ენერგეტიკის სექტორი საქართველოში არ იგეგმება. ანგარიშები სავსეა განცხადებებით იმის შესახებ, თუ რამდენი ინვესტიცია მოიზიდეს სექტორისთვის, მაგრამ რა მოგვცა ამან, ვერსად იპოვი. დღემდე ამაყობენ შუახევისთვის მოზიდული ინვესტიციით, სინამდვილეში, 480 მლნ აშშ დოლარი ინვესტიცია და დრო დაიკარგა იმიტომ, რომ გეოლოგიური კვლევები არ ჩაატარეს სათანადოდ. შედეგად, ორი გვირაბი ჩამოინგრა ამუშავებიდან 2 თვეში. ახლა ინვესტორი თავიდან აშენებს და დამატებითი 150 მლნ სჭირდება. ამასთან, შუახევჰესის შემოსავლების გარანტირება ისევ სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯზე მოხდება, ვინაიდან ასე იყო გაფორმებული ხელშეკრულება.  მთელ რიგი ხელშეკრულებებით, ინვესტორს მიწას აძლევდნენ 1 დოლარად და თან აძლევდნენ ბანკში მისი ჩადების უფლებას. ე.ი. მე თქვენ უიაფესად გაძლევთ მიწას, მერე თქვენ ეს მიწა მიგაქვთ ბანკში და უკვე გაქვთ თანხა მშენებლობისთვის. ამის მაგალითია ფარავანჰესი, ხუდონჰესი, ნენსკრა ჰესი.  ასევე არის სხვა ტიპის გარანტიები და შეღავათები, რომელიც კონკრეტულ ინვესტორს შეეხება. ამასთან, ხელშეკრულებები ხშირად გასაიდუმლოებულია, მაგალითად, ავიღოთ ნენსკრაჰესის ხელშეკრულება, რომელიც ძლივს ვიშოვეთ, ვინაიდან კონფიდენციალური იყო - მისი შეფასებისას, სავალუტო ფონდი და მსოფლიო ბანკი ამბობენ, რომ 2023 წლიდან ნენსკრას ხელშეკრულების მომსახურება ქვეყანას მშპ-ს 6% დაუჯდება. მსგავსი გარანტიები მხოლოდ გარკვეული ენერგოგენერაციის ობიექტებისთვის, ძირითადად, ჰიდროენერგიის მწარმოებელებისთვისაა განსაზღვრული, რაც მეწარმეებს არათანაბარ პირობებში აყენებს. ამ სიტუაციაში, საჭიროა, დაიწყოს დისკუსია თუ როგორ უნდა განვითარდეს ქვეყანა ენერგეტიკის კუთხით, ისე, რომ შეიქმენას მდგრადი მოდელი სხვადასხვა ტიპის განახლებადი ენერგიების განვითარებისთვის, ყველასთვის თანაბარი პირობები შეიქმნას და სანდო ინვესტორებიც გამოჩნდებიან.  რაც მთავარია, ის ქვეყნები, რომლებიც ენერგოდამოუკიდებლობის პრობლემას წყვეტენ, პირველ ყოვლისა, ენერგომოხმარების შემცირებაზე ზრუნავენ. მთელი მსოფლიო მიმართულია იქითკენ, რომ, რაც შეიძლება, ნაკლები ენერგია დახარჯოს, სამომხმარებლო სექტორში იქნება ეს, თუ ინდუსტრიაში. ჩვენთან პირიქით ამბობენ - მოხმარება უნდა გავზარდოთ და, ერთ სულზე მისი რაოდენობით, განვითარებულ ქვეყნებს დავეწიოთო. შესაძლოა, მოხმარება მათთან შედარებით, მცირე გვაქვს, მაგრამ ჩვენთან ენერგოეფექტურობა 2-3-ჯერ დაბალია, ვიდრე ევროკავშირის ქვეყნებში.  თანამედროვე მსოფლიოში ზრუნავენ ბევრი ადგილობრივი განახლებადი წყაროს განვითარებაზე, რომ ცენტრალიზებულ სისტემებზე დამოკიდებულება შემცირდეს. ამის ერთ-ერთი მაგალითია მზის პანელები სახურავებზე, რაც ენერგოქსელებზე მოსახლეობის დამოკიდებულებას ამცირებს. ამ პანელების დაყენების ფასი, შედარებით, ძვირია, მაგრამ ეფექტი - ძალიან დიდი. სწორედ ასეთი მიმართულებით ახდენენ სახელმწიფოები სუბსიდირებას, არა მხოლოდ ევროპის ქვეყნებში, არამედ ისეთ ქვეყნებშიც, როგორიცაა ურუგვაი, პერუ, სხვა. შედეგად, დატვირთვა მცირდება ქსელზე. მნიშვნელოვანია, ასევე, დანაკარგების შემცირება, როგორც მოხმარებისას, ისე - გადაცემისას, მოქნილი, მაღალტექნოლოგიური ქსელები, ე.წ. სმარტ ქსელები რომელიც თავად არჩევს, როგორ გადასცეს ენერგია, საიდან წამოიღოს, გაანაწილოს და ა.შ.  მაგრამ, თუ არ იქნება თანასწორი ბაზარი ყველა მოთამაშესთვის, ვერაფერი განვითარდება. მთელ რეგიონში, ელექტროენერგიის ფასი დაცემულია, ქართული ბიზნესი კი, იძულებულია ძვირი ელექტროენერგია მოიხმაროს. როგორ გაუწევს ის კონკურენციას ვინმეს? წარმოუდგენელია. ამიტომ არის ეს უკვე სახელმწიფო უსაფრთხოების საკითხი.

მესამე სექტორი მესამე ხელისუფლების გაჯანსაღებისთვის იბრძვის. საბედნიეროდ, ამ ბრძოლაში მარტო არაა - საზოგადოება დამოუკიდებელ და გამართულ სასამართლო ხელისუფლებას მოითხოვს. ტალღებად დაყოფილი რეფორმა, რომელსაც ხელისუფლება ამ სისტემის ძირეული ცვლილებისთვის გვთავაზობს, სულ უფრო მეტ კითხვას აჩენს. როგორი უნდა იყოს რეალურად დამოუკიდებელი და გამართული სასამართლო ხელისუფლება, რა არის გასაკეთებელი ამისთვის, რა კეთდება და რა არ კეთდება? ქართული სასამართლოს წინაშე მდგარი გამოწვევების შესახებ „კოალიცია დამოუკიდებელი და გამჭვირვალე მართლმსაჯულებისთვის" მოქმედი ხელმძღვანელი, „საქართველოს დემოკრატიული ინიციატივის" თავმჯდომარე, გიორგი მშვენიერაძე მოგვიყვება. ესაუბრა მაკა ჯაიანი დამოუკიდებელი და გამართული სასამართლო ხელისუფლება საქართველოს, თუ არ ვცდები, არ ჰყოლია... გიორგი მშვენიერაძე –  რეალობას თუ თვალს გავუსწორებთ, ასეა. მეფის დროინდელი სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე ლაპარაკი ზედმეტია - ყველა ხელისუფლების შტო ერთი ადამიანის ხელში იყო თავმოყრილი. იგივე ხდებოდა მეფის რუსეთის პირობებშიც. 1906 წელს ცნობილი წერილი აქვს მიხეილ ჯავახიშვილს დაწერილი, „დამოუკიდებელი სასამართლო" ჰქვია და იქ აღწერს რუსეთის სასამართლოს, რომელიც ფაქტობრივად შინაგან საქმეთა სამინისტროს ექვემდებარება. პირველი დამოუკიდებლობის წლები იმდენად ცოტა ხანს გაგრძელდა, რეალურ ცვლილებებზე საუბარიც კი ჭირს. რაც შეეხება საბჭოთა კავშირს, სასამართლო ხელისუფლება მაშინაც აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელში არსებული ინსტრუმენტი გახლდათ. იყო პერიოდი, როდესაც სასამართლო გადაწყვეტილების ფორმალიზებაც არ ხდებოდა, ადამიანებს ე. წ. „ტროიკები" ასამართლებდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოეთის ბოლო წლებში სახელმწიფო ტერორმა იკლო, სასამართლო მაინც ხელისუფლების ერთგულ მსახურად რჩებოდა. 1991-ში, დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, რა თქმა უნდა, სასამართლოს რეფორმირების საკითხი დღის წესრიგში დადგა, თუმცა, სამოქალაქო ომმა და კონფლიქტებმა ისე დააზიანა ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური პროცესები, რომ საწყის ნიშნულს 2000-იანი წლების შუა პერიოდში დავუბრუნდით. 90-იან წლებში მთავარ გამოწვევად იქცა კორუფცია. ხელისუფლების გავლენა სასამართლოზე ნაკლები გახლდათ, მაგრამ მოსამართლეთა ანაზღაურება იყო დაბალი და სამართალი იყო მათთვის, ვისაც ფული ჰქონდა. საშინელი მდგომარეობა იყო ინფრასტრუქტურის თვალსაზრისითაც. მახსოვს, ერთ-ერთი პროცესი, როცა რაიონული სასამართლოს სხდომის დარბაზიდან, პირდაპირი გაგებით, საქონელი გადენეს, რათა სხდომა ჩატარებულიყო. ნაციონალური მოძრაობა შეეცადა, სასამართლოში კორუფცია აღმოფხვრილიყო, ასევე - მოწესრიგებულიყო ინფრასტრუქტურა: გარემონტებულიყო და აღჭურვილიყო შენობები. ამას, მეტ-ნაკლებად, მიაღწია, თუმცა, გარეგნულ სახეზე უფრო მნიშნელოვანი არის ის, თუ რამდენად გახდა სასამართლო სამართლიანი. ეს პრობლემა პრობლემად დარჩა. კორუფციის განდევნის პარალელურად, სისტემაში მოიყვანეს მოსამართლეები, რომლებიც იყვნენ ან ყოფილი გამომძიებლები, ან ყოფილი პროკურორები, ასევე - ახალგაზრდები. ისინი აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ, იუსტიციის სამინისტრომ დაიქვემდებარა, შედეგად, ცოტა ხანში, ზემოდან დირექტივების გაცემაც აღარ იყო საჭირო, მოსამართლეები ისეც ხვდებოდნენ, როდის როგორ უნდა მოქცეულიყვნენ. ახალი ხელისუფლების პირობებში, გაჩნდა შანსი, დაწყებულიყო ძირეული რეფორმები, რომელიც გაზრდიდა მოსამართლეთა დამოუკიდებლობას. 2012 წლის არჩევნების შემდგომმა პირველმა თვეებმა გვაჩვენა, რომ სასამართლო არ იყო ახალი ხელისუფლების მორჩილი, მაგრამ მოსამართლეთა ნაწილი, რომელსაც დამოუკიდებლად მოქმედება და საკუთარ გადაწყვეტილებებზე პასუხისმგებლობის აღება უჭირდა, ახალ პატრონს ეძებდა... და ხელისუფლებამაც სხვა გზა აირჩია, არა სასამართლოს გათავისუფლების, არამედ დაპატრონების გზა. ახალი პატრონი გახდა?  გიორგი მშვენიერაძე – ხელისუფლებას პოლიტიკური ამოცანები ჰქონდა გადასაწყვეტი, ამ შემთხვევაში - წინა ხელისუფლების წარმომადგენლების პასუხისგებაში მიცემა და მათი მსჯავრდება. ხელისუფლება ხედავდა, რომ ხალხის დაკვეთას - „დაესაჯა დამნაშავეები" - ვერ ახერხებდა, რადგან, უეცრად, ქართული სასამართლო საკმაოდ მაღალი სტანდარტებით ამუშავდა, რასაც, ხშირ შემთხვევაში, ხელისუფლებისთვის პრინციპულად მნიშვნელოვან საქმეებზე არასაპატიმრო აღკვეთის ღონისძიებები და გამამართლებელი განაჩენები მოჰყვა. აქვე უნდა ითქვას, რომ ასეთი განაჩენები არა მხოლოდ პოლიტიკურად მნიშვნელოვან საქმეებზე გამოჰქონდათ. სტატისტიკას თუ გადავხედავთ, იმ პერიოდში, აღკვეთის ღონისძიებებზე პატიმრობის გამოყენების დაკმაყოფილების მაჩვენებელი 90%-დან 50%-მდე დაეცა. სწორედ მაშინ დაიწყო ახალმა ხელისუფლებამ მოძრაობა იმისკენ, რომ სასამართლოზე კონტროლი მოეპოვებინა. პირველად, სასამართლოს შიგნით გაჩენილი ახალი ჯგუფების ხელშეწყობა გადაწყვიტა - ხელისუფლება ცდილობდა, მათ მოეპოვებინათ გავლენა სასამართლოზე. მაგალითად, ეს იყო ორგანიზაცია „მოსამართლეთა ერთობა", რომელიც სასამართლო ხელისუფლების შიგნით შეიქმნა. ვერ ვიტყვი, რომ ის ახალ ხელისუფლებასთან გარიგდა, არა, მის წევრებს წინა ხელისუფლების დროს სასამართლოში ჩამოყალიბებული მმართველობა არ მოსწონდათ და ეს ინტერესი ხელისუფლების ინტერესებს, იმ მომენტში, დაემთხვა. თუმცა, მათ ვერ გაიმარჯვეს. რატომ? გიორგი მშვენიერაძე –  ნაციონალური მოძრაობის მმართველობის დროს, სასამართლოს სამივე მიმართულებას - სისხლის, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული სამართალის კოლეგიებსა და პალატებს თავისი „ხელმძღვანელები" ჰყავდათ. რა განაჩენი უნდა გამოტანილიყო, რა გადაწყვეტილება უნდა მიღებულიყო, მსჯავრდებული ვინ უნდა ყოფილიყო, აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან თანხმდებოდა. მაგალითად, ჩვენი ინფორმაციით, ადმინისტრაციული სამართლის საქმეები ებარა თბილისის სააპელაციო სასამართლოს ამჟამინდელ თავმჯდომარეს, მიხეილ ჩინჩალაძეს. როგორც ჩვენთვის არის ცნობილი და ბევრი მოსამართლე პირად საუბრებში, კონფიდენციალობის დაცვის მოთხოვნით, გვიყვება, ჩინჩალაძე, რომელიც მაშინ უზენაესი სასამართლოს ადმინისტრაციული პალატის თავმჯდომარე იყო, იბარებდა საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოების პალატების თავმჯდომარეებს და ათანხმებდა, კონკრეტულ საქმეებზე რა გადაწყვეტილება უნდა მიეღოთ. ჩვენთვის, ასევე, ცნობილია, რომ, ახალი ხელისუფლების მოსვლის შემდეგ, ჩინჩალაძე და ცერცვაძე, რომელიც მაშინ სააპელაციო სასამართლოს თავმჯდომარეც იყო, კოორდინირებულ მუშაობაზე შეთანხმდნენ. არაერთი მოსამართლე პირად საუბარში გვიყვება, რა იყო გზავნილი მათი მისამართით, - თქვენ ხომ ასრულებდით ჩვენ დავალებებს, აგვირჩიეთ იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში და ჩვენ ვიქნებით იმის გარანტი, რომ ძველ საქმეებზე პასუხს ვერავინ მოგთხოვთ. შედეგად, იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში მოვიდა წინა ხელისუფლების დროს ყველაზე გავლენიანი პირების ჯგუფი, მურუსიძე - ყველაზე ოდიოზური მოსამართლე კი, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მდივანი გახდა. ამის მერე გადაწყვიტა ახალმა ხელისუფლებამ მოლაპარაკება ეწარმოებინა მათთან - ძველი ხელისუფლების მოკავშირე მოსამართლეებთან. მათ შორის შეთანხმება შედგა, მურუსიძე სისტემის მსხვერპლად გამოცხადდა და ქვეყანაში ახალი პროცესები დაიწყო. კლანმა სასამართლო ხელისუფლებიდან განდევნა მისი მოწინააღმდეგე მოსამართლეთა ჯგუფები, მათი არცერთი აქტიური წარმომადგენელი დღეს მესამე ხელისუფლებაში აღარ არის, მათ აღარ გაუგრძელეს მოსამართლეობის ვადა, რამდენიმე კი, იძულებული გახდა მოწინააღმდეგე ბანაკში გადანაცვლებულიყო. მიმართულება შეიცვალა პარლამენტმაც - იგი უკვე ხელს უწყობდა იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში კლანის გაძლიერებას, პარლამენტის მიერ საბჭოში არჩეული წევრებიც „გადაეწყვნენ". პარალელურად, ზრდა დაიწყო აღკვეთის ღონისძიებების რიცხვმა, მისი მაჩვენებელი გაიზარდა. მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის შესაფასებლად, საუკეთესო ტესტი იმაზე დაკვირვებაა, თუ როგორ იქცევიან მოსამართლეები ხელისუფლებისთვის მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტისას. თუკი მოხელეს ვინმე სამსახურიდან არასწორად გაუშვებს, მას უპრობლემოდ აღადგენენ, მისთვის კომპენსაციის გადახდას დააწესებენ, ამის ნებას მათ ხელისუფლება აძლევს, მაგრამ, როცა იხილება საკითხები, რომელთა დაკავშირებითაც ხელისუფლებას სასამართლოს დახმარება სჭირდება, სასამართლო იქცევა ისე, როგორც ეს ხელისუფლებას უნდა. შესაბამისად, მოსამართლეთა დამოუკიდებლობა და კეთილსინდისიერება ეჭვქვეშ დგება. მოსამართლეთა კეთილსინდისიერებას ეჭვქვეშ აყენებს, ფაქტობრივად, ყველაფერი, რის შესახებაც უკვე ვისაუბრეთ. რატომ არ დაუჭირა მხარი მესამე სექტორმა რადიკალურ ცვლილებებს სასამართლო სისტემაში? გიორგი მშვენიერაძე –  დიახ, ჩვენ ვეწინააღმდეგებოდით უხეშ ჩარევას სასამართლო ხელისუფლებაში, მათ შორის, მოსამართლეებისთვის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტას ან მათ დასჯას და ამას აქვს რაციონალური ახსნა. ნაციონალურმა მოძრაობამ სასამართლოზე კონტროლი სწორედ ამ გზით მოიპოვა, მან სანიმუშოდ დასაჯა რამდენიმე მოსამართლე, ბევრი სასამართლოდან გაუშვა, მათ შორის, უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეები, რამდენიმე მოსამართლეზე საქმეც აღძრეს, საკამათო სამართლებრივი საფუძვლებით. ეს გახლდათ მკვეთრი გზავნილი ხელისუფლებისგან, შიშის გაჩენა - თუკი არ გვემორჩილებით, გაგათავისუფლებთ ან დაგიჭერთ. ჩვენ არ გვინდოდა იგივე განმეორებულიყო. ჩვენ მიგვაჩნდა, რომ, თუკი ხელისუფლება სწორი რეფორმირების გზით წავიდოდა, სწორ კანონებს შექმნიდა, ერთგვარ ბალანსს იპოვიდა სასამართლო ხელისუფლებისა და პოლიტიკური ხელისუფლების მიერ შერჩეულ იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრებს შორის, შესაძლებელი გახდებოდა, მოსამართლეები, რომლებსაც ვადა გაუვიდოდათ, მოსამართლეებად აღარ დანიშნულიყვნენ. ასე, ევოლუციური გზით, სასამართლოში ახალი სისხლი შეედინებოდა და უკეთეს სასამართლოს მივიღებდით. კლანმა და ხელისუფლებამ ეს არ დაუშვეს. მაგალითად, საბჭო, იმისთვის, რომ სისტემაში ახალი სახეები არ გამოჩენილიყვნენ, ვაკანსიების არსებობის მიუხედავად, მიღებას აჩერებდა იუსტიციის უმაღლეს სკოლაში, რომლის დასრულებაც მოსამართლედ გახდომის ერთ-ერთი წინაპირობაა, ხოლო ხელისუფლება ქმნიდა კანონებს, რომელიც არა სასამართლოს გაჯანსაღებისკენ, არამედ კლანის გაძლიერებისკენ იყო მიმართული. ხშირად იყენებთ სიტყვა „კლანს". რაში გამოიხატება კლანური მმართველობა მესამე ხელისუფლებაში? გიორგი მშვენიერაძე –  ძველ მოსამართლეებთან შეთანხმების შემდეგ, იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში მოვიდნენ ადამიანები, რომელთა ნაწილს Google-იც ვერ მოგიძებნით. საბჭოს არამოსამართლე წევრები, წესით, სამართლის ცნობილი სპეციალისტები უნდა იყვნენ, თუმცა, აღმოჩნდა, რომ მათი დიდი ნაწილი კლანის უახლოესი მეგობარია. შედეგად, სასამართლო სისტემის მმართველ რგოლში დღეს გვყავს 11-კაციანი ჯგუფი, რომელიც შედგება ჩინჩალაძის ყოფილი თანაშემწეების, სხდომის მდივნების, ყოფილი გამომძიებლებისა და პროკურორებისგან და საბჭოს იმ არამოსამართლე წევრებისგან, რომელებიც, მჭიდროდ არიან დაკავშირებული კლანთან. ამ ადამიანებს აქვთ მოსამართლეებზე ზემოქმედების სხვადასხვა ბერკეტები და მეთოდები. არასასურველ ადამიანს, ყველა მიმართულებით, დისკომფორტს უქმნიან. ამიტომ, ბევრი მოსამართლე ცდილობს, პრობლემები არ შეიქმნას. ვერ ვიტყვით, რომ ყველა მოსამართლე ასეთია, მაგრამ ფაქტია, რომ არსებობს 20-მდე ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებული ადამიანი, რომელიც სასამართლო ხელისუფლების მაღალ თანამდებობებზეა და, საკუთარი ძალაუფლების შენარჩუნებისა და განმტკიცების სულისკვეთებით, მართავს სისტემას. შესაბამისად, ცდილობს შექმნას აღქმა, რომ ყველა, ვინც ხმას ამოიღებს და დაუპირისპირდება კლანს, უპირისპირდება დანარჩენ 250 მოსამართლესაც, რომელიც ახლა ჩუმად არის. სინამდვილეში, პრობლემა და, შესაბამისად, ჩვენი სამიზნე კლანი და კანური მმართველობაა. ჩაკეტილი წრე მივიღეთ. როგორ შეიძლება მისი გარღვევა? როგორია მესამე სექტორის პოზიცია? რა უნდა გაკეთდეს, რომ სასამართლო ხელისუფლება საქართველოში რეალურად დამოუკიდებელი გახდეს? გიორგი მშვენიერაძე –  უსწრაფესად გადასაწყვეტი საკითხია, მაგალითად, დისციპლინური სამართალწარმოება სასამართლოში - როგორ შეიძლება დაისაჯოს მოსამართლე, რომელიც უკანონოდ მოიქცევა ისე, რომ მისი დამოუკიდებლობა კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დადგეს. დღეს გვყავს დამოუკიდებელი ინსპექტორი, რომელსაც დისციპლინური პასუხისმგებლობის საკითხის აღძვრა შეუძლია და ის ჩინჩალაძის ყოფილი თანაშემწეა. შესაბამისად, მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის დასაცავად, აუცილებელია, ინსპექტორს დაწესებული ჰქონდეს საზღვრები, რომლის იქითაც ვერ წავა. გადასახედია სასამართლოს თავმჯდომარეების არჩევის საკითხიც. ჩვენ ვიბრძვით, რომ სასამართლოს თავმჯდომარეები აირჩიონ თავად მოსამართლეებმა, ხელისუფლება უარს გვეუბნება, და აცხადებს რომ სასამართლოს თავმჯდომარეები იუსტიციის უმაღლესმა საბჭომ უნდა აირჩიოს. არადა, თავმჯდომარე არის პირი, რომელსაც დაწესებულება ირჩევს, იმას, რომელსაც ნიშნავენ, ჰქვია დირექტორი. რეალურად, ჩვენ სასამართლოებს ჰყავს არა თავმჯდომარეები, არამედ, საბჭოს მიერ დანიშნული დირექტორები. დღეს რიგით მოსამართლეს იმის თავისუფლებაც არ რჩება, რომ საკუთარი თანაშემწის და მდივნის შერჩევის პროცესში გადამწყვეტი როლი ითამაშოს. შესაცვლელია იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრების არჩევის მოქმედი წესიც, რომლის მიხედვითაც, თუ მოსამართლეთა კონფერენციისგან გაქვს 50%-ს პლუს 1 ხმა, ყველა მოსამართლე წევრის ადგილი შენია, დანარჩენ 49% კი, საბჭოში 1 წევრი გაყვანასაც ვერ შეძლებს; გადასახედია პარლამენტში საბჭოს წევრთა დაკომპლექტების წესიც, რადგან, გამოჩნდა, რომ, როცა საბჭოს წევრებს წარადგენს და ნიშნავს მხოლოდ ხელისუფლება, მოქმედებს პრინციპი, „ხელი ხელს ბანს და ორივე - პირსო". საჭიროა, ასევე, გადაიხედოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს საქმიანობის რეგლამენტი. ამ თვალსაზრისითაც სერიოზული პრობლემებია, მაგალითად, დახურულია რიგით მოსამართლეებთან გასაუბრება და არ გვაქვს საშუალება, დავაკვირდეთ პროცესს, რომლის შედეგადაც ვირჩევთ ადამიანს, ვისაც სამართლის აღსრულებას ვაბარებთ. დღეისთვის ყველაზე მთავარი საკითხი, არა მარტო ჩვენი, არამედ, ბევრი პარტნიორის, მათ შორის, საერთაშორისო ორგანიზაციებისთვის, უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეების შერჩევის პროცესია. დღემდე, კლანი სრულად აკონტროლებდა პირველი და მეორე ინსტანციის, საქალაქო-რაიონულ და სააპელაციო სასამართლოებს, უზენაესი სასამართლო მის ხელში არ იყო. ეს, ერთგვარად, ცალკე მდგომი სასამართლო იყო და, მიუხედავად იმისა, მოგვწონდა თუ არ მოგვწონდა მისი მუშაობა, კლანის ნაწილს არ წარმოადგენდა. ახლა კლანი ცდილობს უზენაეს სასამართლოსაც დაეპატრონოს. თუკი ეს მოხდა, სამართლიან სასამართლოზე ხელის ჩაქნევა ძალიან დიდი ხნით მოგვიწევს. მინიმუმ, 30 წელი გვეყოლებიან მოსამართლეები, რომლებსაც მარტივი პასუხი ექნებათ ყველაფერზე - კანონში ასე ეწერაო; მოსამართლეები, რომლებსაც ჰგონიათ, რომ სამართალი და ნორმა-შეფარდების ფუნქცია არის მხოლოდ ის, რასაც ხელისუფლება კანონში ჩაუწერს; რომლებიც, ყოველთვის მზად არიან, წარბშეუხრელად, გაასამართლონ ნებისმიერი პირი ნებისმიერი ბრალდებით, მთავრია ეს ქმედება კანონით გაამართლონ. ეს თქვენი ოპონენტების ძირითადი არგუმენტია, ყველაზე ხშირად იმას იმეორებენ, რომ იმ წლებში მხოლოდ და მხოლოდ კანონის შესაბამისად მოქმედებდნენ, რომ კანონი მათ მეტ საშუალებას არ აძლევდა. ზოგადად, რამდენად თავისუფალია მოსამართლე გადაწყვეტილების მიღებისას? გიორგი მშვენიერაძე –  ჩვენ, იურისტებს გვასწავლიან, რომ სამართალი მხოლოდ კონკრეტულ კანონს არ ნიშნავს, ის უფრო ფართო ფენომენია. არსებობს კონსტიტუცია, რომელსაც უზენაესი კანონი ჰქვია და ასე ჰქვია იმიტომ, რომ მისი ძალა ყველა სხვა კანონზე აღმატებულია. ჩვენი კონსტიტუცია, როგორც საზოგადოებრივი შეთანხმება, როგორც სოციალური კონტრაქტი, არ არის უსამართლო და, მეტ-ნაკლებად, ასახავს საზოგადოების განწყობებს. თუკი კანონი არ ვარგა, მოსამართლე იყენებს ზემდგომ კანონს - მოქმედებს კონსტიტუციის ან საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესაბამისად. თუკი მიიჩნევს, რომ კანონი არაკონსტიტუციურია, შესაბამისი წარდგინებით, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიმართავს, რათა არაკონსტიტუციური კანონი გაუქმდეს. მაგალითად, კონკრეტულმა მოქალაქემ მიიჩნია, რომ წინა ხელისუფლების ნარკოპოლიტიკა არ იყო ლმობიერი და არსებული სასჯელი მას ღირსებას ულახავდა. ამის გამო, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიმართა და შედეგიც მიიღო, სადავო ნორმები არაკონსტიტუციურად იქნა ცნობილი. ვკითხოთ ჩვენ მოსამართლეებს: რომელიმეს ერთხელ მაინც თუ მიუმართავს ამავე გზისთვის იმ პერიოდში, როცა მიიჩნევდნენ რომ უსამართლო კანონები მოქმედებდა, თუკი მათ მიერ გამოტანილი განაჩენის გამო, თავს უხერხულად გრძნობდნენ და მიაჩნდათ, რომ ასეთი განაჩენის გამოტანას უსამართლო კანონი აიძულებდა? არც ერთხელ, არც ერთს. 2004 წლიდან 2012 წლამდე, არც ერთ მოსამართლეს ეს არ გაუკეთებია. მეტიც, არ მახსენდება ერთი გადაწყვეტილების შესახებ განსხვავებული ან თანმხვედრი აზრი რომელიც კლანის წევრს დაუწერია და რომელიც საზოგადოებას დაანახებდა, რომ კანონს პრობლემები ჰქონდა. ამიტომ, საუბარი იმის შესახებ, რომ მათ კანონი ზღუდავდა და სხვა გზა არ ქონდათ, არასწორთან ერთად, უზნეობაცაა. მათ ეშინოდათ ან უბრალოდ მოსწონდათ რასაც აკეთებდნენ. კარგ მოსამართლეს სჭირდება სათანადო უნარები, მედეგობა, არ შეუშინდეს აღმასრულებელი ხელისუფლების ზეწოლას და, თუკი ეს არ შეუძლია, ვერც მოსამართლედ ივარგებს. რა არის მესამე სექტორისთვის ყველაზე მიუღებელი იმაში, რასაც ხელისუფლება სასამართლო რეფორმის ახალ ტალღას უწოდებს? გიორგი მშვენიერაძე –  პირველი და მეორე ტალღისგან განსხვავებით, რომელიც სისტემის გაჯანსაღების ელემენტებს შეიცავდა, მესამე ტალღა უკან გადადგმული ნაბიჯი იყო, ჰქონდა ბევრი უარყოფითი შედეგი და, ფაქტობრივად, კლანთან გარიგების ნაყოფს წარმოადგენდა. ის კი, რასაც რეფორმის მეოთხე ტალღა ეწოდება, აშკარად, არა სასამართლო სფეროს საჭიროებებიდან მომდინარეობს, არამედ, პოლიტიკური ინტერესებიდან - ხელისუფლება ცდილობს მეგობრული სასამართლო შეინარჩუნოს. ჩვენ ვართ ძალიან პრინციპულები, მაგრამ არ ვართ დესტრუქციულები, როგორც ამის წარმოჩენას ხელისუფლება ცდილობს. როგორც კი ხელისუფლებამ თქვა, რომ საბჭოს მიერ უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეობის კანდიდატებად ნომინირებული პირები მოსამართლედ აღარ დაინიშნებოდნენ, პარლამენტის თავმჯდომარეს 19-გვერდიანი დოკუმენტი გავუგზავნეთ - ჩვენი ხედვა და დეტალური აღწერა იმისა, თუ როგორ შეიძლებოდა მომხდარიყო კანონმდებლობის ფორმირება, უზენაეს სასამართლოში მოსამართლეთა ნომინირებისა და არჩევის შესახებ. ჩვენი აზრით, კონკურსში მონაწილეობის უფლება უნდა ჰქონდეს ყველას, ვინც ფორმალურ მოთხოვნებს აკმაყოფილებს და ყოფილი ან მოქმედი მოსამართლე, პროკურორი ან ადვოკატია და რომელსაც, თავისთავად, აქვს ჩაბარებული პროფესიაში შესვლის გამოცდა. პარლამენტის თავმჯდომარის მიერ მომზადებული კანონპროექტით კი, კანდიდატი მხოლოდ მოქმედი მოსამართლე ან ის ადამიანი უნდა იყოს, ვისაც მოსამართლის გამოცდა აქვს ჩაბარებული. თუკი ვინმე სხვას გაუჩნდება კონკურსში მონაწილეობის სურვილი, 21 დღის ვადაში, გამოცდა უნდა ჩააბაროს. აქამდე, საქართველოში არ ყოფილა კანონი, რომელიც უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეს გამოცდის ჩაბარებას მოსთხოვდა, მეტიც, 2018 წლის ივლისში, ხელისუფლებამ მიიღო კანონი, რომელშიც ეწერა, რომ უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეს ამ გამოცდის ჩაბარება არ მოეთხოვებოდათ. ახლა ამ კანონს ცვლიან. რა შეიძლება იყოს ამის მიზეზი? რა თქმა უნდა ის, რომ ხელოვნური დაბრკოლება შეიქმნას გარე პირებისთვის, რათა მათ კანდიდატთა შესარჩევ კონკურსში მონაწილეობა ვერ მიიღონ. ამდენად, კლანისთვის არასასურველი კანდიდატი, შერჩევის პირველივე ეტაპზე დაიბლოკება. ხელისუფლება გვეუბნება, რომ იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრს, რომელიც უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეობას გადაწყვეტს, უნდა ჰქონდეს კონკურენტი კანდიდატების მონაცემების გაცნობის, გასაუბრებაში მონაწილეობისა და ხმის მიცემის უფლება. ეს აშკარა ინტერესთა კონფლიქტია, თუმცა, მმართველი გუნდი ამას არ აღიარებს. ჩვენ ვეწინააღმდეგებით, ასევე, ფარდობითი კენჭისყრის წესს, რომელიც ხელისუფლებამ შემოიტანა. ამ წესით, იმ 11 ადამიანს, რომელიც იუსტიციის უმაღლესი საბჭოში კლანს წარმოადგენს, ამ ეტაპზევე შეუძლია კონკურსში მხოლოდ მისთვის სასურველი კანდიდატები დატოვოს. ჩვენ, ასევე, მოვითხოვთ, საბოლოო გადაწყვეტილება არ იქნას მიღებული საბჭოს უბრალო ორი მესამედის მიერ, რაც კლანის ვერდიქტს ნიშნავს. ხელისუფლება, ჩვენი წინააღმდეგობის მიუხედავად აპირებს, რომ კანდიდატთა კენჭისყრა იყოს ფარული, ამასთან, მიღებული გადაწყვეტილება არ დასაბუთდება, მათ შორის არც პარლამენტისთვის, რომელსაც შერჩეული კანდიდატები დასამტკიცებლად უნდა წარუდგინონ. კანდიდატთა მონაცემები, რომელსაც საბჭო მოიპოვებს იქნება კონფიდენციალური და ისე დაილუქება, რომ საზოგადოება ამასაც ვერ გაიგებს, ნასამართლევია თუ არა კანდიდატი. აი, ასეთ პროცესს ეძახის ხელისუფლება „უპრეცედენტოდ გამჭვირვალეს". ყველაფერი ეს, რეალურად, ნიშნავს იმას, რომ იუსტიციის საბჭოს ამ 11 წევრს მოსამართლეებად ისევ იმ 10 ადამიანის დანიშვნა შეეძლება, რომელიც გასული წლის დეკემბერში წარმოგვიდგინა. ამჯერად, ეს კანონის სახელით მოხდება, იმ კანონის, რომელიც კლანის წევრებისთვის უზენასი სასამართლოს მანტიის შეკერვაა და მეტი არაფერი. ჩვენ კარგად ვაცნობიერებთ, რომ, თუკი საქართველოში სასამართლო ხელისუფლება დამოუკიდებელი არ გახდა, ქვეყანაში ადამიანთა თავისუფლება დაცული არ იქნება. სასამართლო უნდა იყოს დამოუკიდებელი, როგორც ინსტიტუციურად, ისე - თითოეული მოსამართლის დონეზე. ასე მუშაობს დასავლური დემოკრატიები და ხალხიც ბედნიერია იქ, სადაც ეს დამოუკიდებლობა არსებობს. ვფიქრობ, ქართველი ხალხიც იმსახურებს იმაზე უკეთეს სასამართლოს, ვიდრე დღეს გვაქვს და, ვიმედოვნებ, ეს ბრძოლაც შედეგს გამოიღებს.  

„ბავშვები არ არიან ამომრჩევლები, ამიტომ მათ კეთილგანწყობაზე არავინ ზრუნავს", - ამბობს „პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის" (PHR) აღმასრულებელი დირექტორი, უფლებადამცველი, ანა არგანაშვილი, რომელთან ინტერვიუც ბავშვთა მიმართ ძალადობის კომპლექსური მიზეზების, ბავშვთა დაცვის სისტემაში არსებული ხარვეზებისა და ამ საკითხების მოგვარებაში საზოგადოებრივი ორგანიზაციების გავლენის დონის შესახებ ჩავწერეთ. ესაუბრა თეკლე ქაროსანიძე რა შეგიძლიათ თქვათ, რა ძირითადი მიზეზები უშლის ხელს საქართველოში ბავშვთა მიმართ ძალადობის აღმოფხვრას? ანა არაგანაშვილი – სამწუხაროდ, ეს მიზეზები კომპლექსურია: შესაბამისი პოლიტიკის არარსებობა, არასრულფასოვანი კანონმდებლობა და ხარვეზები მის აღსრულებაში, პროფესიონალების ნაკლებობა, არასაკმარისი მონიტორინგი და ა.შ. საქართველოს აქვს ადამიანის უფლებების ეროვნული სამოქმედო გეგმა და სტრატეგია, რომელშიც ბავშვთა უფლებები და მათ მიმართ ძალადობის აკრძალვა ფორმალურადაა გაწერილი. ბავშვთა უფლებების ნაწილში, ეს სამოქმედო გეგმა, ფაქტობრივად, არ სრულდება. გვაქვს, ასევე, ევროკავშირსა და საქართველოს შორის ასოცირების ხელშეკრულება და დღის წესრიგი, რომელშიც, ასევე, წერია, რომ ქვეყანაში ბავშვის მიმართ ძალადობის ყველა ფორმა უნდა აღმოიფხვრას, მაგრამ, ბავშვთა უფლებების მიმართულებით, არც ეს გეგმა სრულდება. პოლიტიკის ეს დოკუმენტები - სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა, ბავშვებისთვის, რეალურად, შეუსრულებელია. მაგალითად, მთელ მსოფლიოში, უკვე საკანონმდებლო დონეზეა აღიარებული, რომ ბავშვის სხეულებრივი დასჯა აკრძალულია - ჩვენ კანონმდებლობაში ეს ჯერ კიდევ არ არის ასახული, თუმცა, ფიზიკური, ემოციური, ფსიქოლოგიური და სექსუალური ძალადობა აკრძალულია. კანონმდებლობის სერიოზული ხარვეზია ისიც, რომ თავად ბავშვი ვერ მიმართავს დამოუკიდებლად სასამართლოს თავისი უფლებების დასაცავად ან იმ პირის წინააღმდეგ, ვინც მასზე იძალადა. ჩვენ, ბავშვთა უფლებადამცველები, ვამბობთ რომ ეს დისკრიმინაციული ხარვეზია, ვინაიდან ზრდასრულს ასეთი უფლება აქვს. ჩვენთან იგულისხმება რომ მშობელი, სახელმწიფო იმდენად კარგად იცავენ ბავშვს, რომ მას სასამართლოსთვის დამოუკიდებელი მიმართვის შესაძლებლობა აღარ სჭირდება, რაც არასწორია. ხშირია შემთხვევა, როდესაც თავად მშობელი ძალადობს ბავშვზე. სოციალური სამსახური კი, სხვადასხვა მიზეზების გამო, მას ვერ იცავს და, შესაბამისად, პროცესში ვეღარც ჩვენ - ბავშვთა უფლებადამცველები ვერთვებით. ზოგადად, ქვეყანაში გვაქვს ბავშვთა დაცვის ძალიან სუსტი სისტემა, ძალიან სუსტი სოციალური მომსახურების სააგენტო, რომელშიც დასაქმებული სოციალური მუშაკების 90%, დღეს, გაფიცვისთვის ემზადება; ფაქტიურად, არ გვყავს ფსიქოლოგები - მთელი საქართველოს მასშტაბით, ათი ფსიქოლოგია ბავშვთა დაცვის სახელმწიფო სამსახურში, რაც ქვეყანაში მცხოვრებ მილიონამდე ბავშვს ვერ გასწვდება. რაც შეეხება მონიტორინგს, ეს მექანიზმი აქვს მხოლოდ სახალხო დამცველს, მისი გამოყენებისას, ხშირად ექმნება ბარიერები. მაგალითად, ჩვენთვის ცნობილია, რომ ე.წ. „ჩრდილოვან" ბავშვთა სახლებში - ადგილობრივი თვითმმართველობის, კერძო პირების, რელიგიური კონფესიების მიერ შექმნილ ინსტიტუციებში, სახალხო დამცველი ვერ შედის. შარშან შემოდგომაზე რელიგიური სახლების წარმომადგენლებმა უარი უთხრეს ომბუდსმენის მონიტორინგის მექანიზმს ბავშვებთან ინდივიდუალურ გასაუბრებაზე. შეჯამების სახით, თუ პოლიტიკაში, კანონმდებლობაში, ცნობიერებასა და მონიტორინგის მექანიზმში გვაქვს ხარვეზები, ეს ყველაფერი, რა თქმა უნდა, განაპირობებს ბავშვთა მიმართ ძალადობის საკმაოდ მძიმე ფორმებს. სამწუხაროდ, ჩვენი სახელმწიფოს დღის წესრიგში ბავშვთა უფლებებმა ჯერ ადგილი ვერ მოიპოვა. მუდმივად გვაქვს ისეთი განცდა, რომ ხელისუფლებებისთვის ყველა სხვა პრობლემა უფრო მნიშვნელოვანია. საკითხი, მხოლოდ მაშინ აქტიურდება, როდესაც ტრაგედია ხდება, თუმცა, ესეც არ აღმოჩნდება ხოლმე საკმარისი, თემასთან დაკავშირებული სერიოზული რეფორმის დასაწყებად. რას აკეთებს სახელმწიფო ბავშვებზე ძალადობის პრევენციისთვის და რა დახმარებას, რა სერვისებს სთავაზობს ძალადობის მსხვერპლ ბავშვებს? ანა არგანაშვილი –  პრევენციის მიზნით, დღეს არაფერი ხორციელდება. გარდა იმისა რომ მოძალადე გაჰყავთ ან აკავებენ, ხანდახან, გაფრთხილებითაც შემოიფარგლებიან. ბავშვებს არა აქვთ ცხელი ხაზი, რომ, ძალადობის შემთხვევაში, დარეკონ, 18:00 საათის შემდეგ, ჯანდაცვის ცხელი ხაზი - 15 05 აღარ მუშაობს. სახელმწიფო მინიმალურ დახმარებას უწევს ძალადობაგამოვლილ ბავშვებს - ინციდენტის დროს, ადგილიდან გაჰყავს, მისი შემდეგი რეაბილიტაცია კი, უზრუნველყოფილი არ არის. მხოლოდ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს აქვთ რეაბილიტაციის სერვისები, ისიც - ფრაგმენტულად. მათთვის განსაზღვრული არ არის არც სრულფასოვანი დიაგნოსტიკის, არც მულტიდისციპლინური გუნდის მომსახურება. ძალადობის შემდეგ, ბავშვები რჩებიან ყოველგვარი სერვისის გარეშე, მაშინ, როდესაც ძალადობა, ტრავმა მძიმე გავლენას ახდენს მათზე, უნგრევს მომავალს. ინტერვიუს დასაწყისში, ბავშვის სხეულებრივი დასჯის, როგორც ძალადობის ერთ-ერთი სახის შესახებ საუბრობდით. საქართველოში ჩატარებული კვლევები ადასტურებს, რომ ბავშვის ფიზიკური დასჯა მისაღებია არა მხოლოდ მშობლების, არამედ, აღმზრდელთა მნიშვნელოვანი ნაწილისთვისაც. რა უნდა გაკეთდეს იმისთვის, რომ ეს მოცემულობა შეიცვალოს? ანა არგანაშვილი –  პროფესიონალების ცოდნისა და მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლება, ძირითადად, სახელმწიფოს ტვირთია. სახელმწიფოს მხრიდან კი, დღემდე, ერთი კამპანიაც არ ჩატარებულა, რომელიც იტყოდა, რომ ბავშვთა მიმართ ძალადობა მიუღებელია. სულ მცირე, „პოზიტიური აღზრდის მეთოდებიც" კი არ ისწავლება - მშობლებმა ხშირად არ იციან როგორ აღზარდონ შვილები არაძალადობრივი მეთოდებით, ეს ცოდნა არ აქვთ არც სფეროს მუშაკებს. პარალელურად, ჩვენ - საზოგადოებრივმა ორგანიზაციებმა, ეკლესიამ, მოსახლეობამ, ერთად უნდა დავიკავოთ საჭირო პოზიცია. თუკი ვხედავთ, რომ ჩვენ მეზობლად ბავშვი მუდმივად ტირის და მასზე ძალადობენ, აუცილებლად უნდა შევატყობინოთ სახელმწიფო უწყებებს. ასეთ ვითარებაში, ჩვენი დროული ჩარევა, ერთი სიტყვა, შეიძლება, ბავშვისთვის გადარჩენის ტოლფასი იყოს. საზოგადოების მხრიდან სოლიდარობა, მხარდაჭერა და ზედამხედველობა ძალიან მნიშვნელოვანია ნებისმიერი ძალადობის წინააღმდეგ საბრძოლველად. რამდენად ეფექტურია საქმეში სახელმწიფო უწყებების ჩართვა? „გაეროს ბავშვთა ფონდის” კვლევამ, მაგალითად, აჩვენა, რომ „ბავშვთა დაცვის სფეროში მომუშავე პროფესიონალების - მასწავლებლების, მანდატურების, სოციალური მუშაკების 60%-ის აზრით, ოჯახის შიდა საქმეები მხოლოდ ამ ოჯახის პირადი საქმეა და სხვები მასში არ უნდა ერეოდნენ"... ანა არგანაშვილი – ბავშვთა დაცვის მიმართვიანობის მექანიზმი 2010 წელს შეიქმნა და მან გარკვეულწილად იმუშავა. არიან სპეციალისტები, რომლებიც ამ მოვალეობას ასრულებენ. მაგალითად, შსს-ში შექმნილია ადამიანის უფლებების დაცვის დეპარტამენტი და ძალიან აქტიურად გვეხმარებიან. კანონმდებლობაში ცალსახად წერია, რომ ოჯახში ძალადობა არ არის ოჯახის საქმე და, თუ „პროფესიონალი" ასე ფიქრობს, ე.ი. სისტემური პრობლემა გვაქვს და გამოწვევას ამ სისტემის თანამშრომლების მომზადების დონე წარმოადგენს. სამწუხაროდ, უმაღლეს სასწავლებლებში, იურისტებს ბავშვთა უფლებებს ცალკე არ ასწავლიან. შესაბამისად, იურისტი, რომელიც ამთავრებს უმაღლეს სასწავლებელს და ბავშვთა უფლებები არ იცის, ძალადობისგან ბავშვების დაცვის სფეროში სუსტი იქნება. ბავშვთა უფლებებს არც სამედიცინო სფეროს მომავალ წარმომადგენლებს და არც ფსიქოლოგებს ასწავლიან. იმ კვლევის შედეგები, რომელიც მოიყვანეთ, პირდაპირ გვეუბნება, რომ, პირველ ყოვლისა, უნდა შევცვალოთ კადრების მომზადების პრინციპები, კვალიფიკაციის ჩარჩო, რათა ნათლად იყოს გაწერილი სოციალური მუშაკებისა და ამ სფეროსთან დაკავშირებული სხვა პროფესიის ადამიანების ვალდებულებები, მათ შორის, ძალადობისგან ბავშვთა დაცვის შესაძლებლობების ცოდნა და ამ ცოდნის შემოწმების კრიტერიუმები. ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან როლს, ბავშვთა უფლებების დაცვის საქმეში, სოციალური მუშაკები ასრულებენ. როგორ ფიქრობთ, სათანადო ცოდნის არქონის გარდა, მათ, პროფესიული ხასიათის, სხვა რა პრობლემები აქვთ? ანა არგანაშვილი –  დღეს, სამწუხაროდ, როგორი კომპეტენტურიც უნდა იყოს, სოციალური მუშაკი თავის უფლება-მოვალეობებს ჯეროვნად ვერ განახორციელებს. იმ სისტემაში, რომელიც მას არ აძლევს ტრანსპორტის ფულს, რომ ბავშვი, საჭიროებისამებრ, მოინახულოს და არ აღჭურავს ადეკვატური სამართლებრივი ინსტრუმენტებით, ეფექტურობაზე საუბარი ზედმეტია. ამჟამად, ჩვენ კონკრეტული სოციალური მუშაკის კეთილსინდისიერების იმედზე ვართ. ამ დროს, სისტემა უნდა იყოს ისეთი, რომ გამოუცდელ და გამოცდილ მუშაკს ერთნაირად ეხმარებოდეს შეფასებისა და გადაწყვეტილებების მიღებისას. ამასთან, სოციალური მუშაკები საოცრად გადატვირთულები არიან, თითოეულს 150, 200 საქმე აბარია და ყველაზე ეფექტურ რეაგირებას, ბუნებრივად ვერ მოახდენს, ფიზიკურად, ვერ ჩაატარებენ რვა შეხვედრას ერთ საქმესთან დაკავშირებით, როგორც ამას პრაქტიკა მოითხოვს. ყველაფერი ეს, იმ ფონზე, რომ, ვიცით, ბავშვზე ძალადობა დაფარული ფენომენია და ერთხელ მისვლით მისი აღმოჩენა წარმოუდგენელია. სოციალური მუშაკებისთვის არ შექმნილა საკმარისი რაოდენობის პროფესიული სახელმძღვანელო, აქვთ ძალზე არაეფექტური შიდა ზედამხედველობის სისტემა, არ არსებობს გარანტია იმისა, რომ, თუკი ერთ სოციალურ მუშაკს რამე გამორჩა, მეორე ან მესამე მას გადაამოწმებს, ასევე, ძალიან სუსტია რეგიონალური საბჭოები, სადაც მსგავს საქმეებს განიხილავენ. ჩვენ შარშან გვქონდა პრეცედენტული შემთხვევა - ბავშვთა ძალადობასთან დაკავშირებით, სოციალური მუშაკის მიერ მომზადებული დასკვნა გავასაჩივრეთ. აქამდე, შესაბამისი უწყებებისთვის, მსგავსი საჩივრით არავის მიუმართავს, ასეთი დასკვნები, საერთოდ, არ საჩივრდება. გაუმჯობესების რა მოლოდინები უნდა გვქონდეს იქ, სადაც საზოგადოებრივი კონტროლი არ მუშაობს და ქმედითი მონიტორინგის განხორციელებას ჩვენნაირი ბავშვთა უფლებადამცველებიც კი ვერ ახერხებენ? საერთოდ, რა გავლენა აქვთ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს ბავშვთა უფლებების დაცვის სფეროზე? ანა არგანაშვილი –  როდესაც ბავშვთა უფლებების სფეროში მუშაობ, გიწევს, იყო ძალიან რადიკალური. ამ სფეროში არ შეიძლება კომპრომისები. ეს არ არის შენი ინტერესი, რომლის დათმობაც შეგიძლია. ეს ბავშვის ინტერესია. შესაბამისად, ჩვენ ყოველთვის მაქსიმალურს ვითხოვთ და ვფიქრობ, რომ სწორედ ეს არის ჩვენი როლი - ბავშვთა უფლებების უმაღლესი სტანდარტის მოთხოვნა. ბავშვს აქვს უფლება იყოს დაცული ნებისმიერი სახის ძალადობისგან. საზოგადოებრივი ორგანიზაციების გავლენა და როლი არის ის, რომ საზოგადოება მუდმივად ინფორმირებული იყოს მიმდინარე პროცესების თაობაზე. ამ კუთხით ჩვენ ძალიან ბევრს ვაკეთებთ და, ვფიქრობ, გავლენაც გვაქვს. რამდენიმე წლის წინათ, კიდევ უფრო მეტი სიჩუმე იყო ბავშვთა უფლებების სფეროში. ახლა კი, ბოლო პროცესებს რომ შევხედოთ, - სოციალური მუშაკები აპროტესტებენ სისტემურ ხარვეზებს, სისტემას, სადაც ჯეროვნად ვერ ასრულებენ თავიანთ მოვალეობებს. ეს, ბავშვთა უფლებების დამცველი ორგანიზაციების მხარდაჭერის შედეგიც არის. ისინი ხვდებიან, ჩვენ, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს გვინდა რეფორმა, რომ სისტემას ჰქონდეს არაკეთილსინდისიერი თანამშრომლის გადამოწმების შესაძლებლობა, იყოს კარგი ზედამხედველობა, გამართული პროტოკოლი, არსებობდეს სივრცეები, სადაც სოციალური მუშაკები ბავშვებს პირისპირ, ინდივიდუალურად გაესაუბრებიან... აი, ამისთვის ვიბრძვით ბავშვთა უფლებადამცველები და გვგონია, რომ რეალობას უკეთესობისკენ ნამდვილად შევცვლით. გვგონია, რომ ერთ დღეს ბავშვთა უფლებები იქნება უპირველესი პრიორიტეტი. ისე, როგორც, მაგალითად, ნორვეგიაში, სადაც პრემიერ-მინისტრს ბავშვთა ძალადობისგან დაცვა პრიორიტეტად აქვს გამოტანილი. კრიზისის მთავარი მიზეზი ის არის, რომ ჩვენ, დიდები ძალიან ხშირად ვჩაგრავთ ბავშვებს. არ ვუსმენთ, არ ვეკითხებით აზრს. მთავრობას არ ეშინია, რომ ისინი გაიფიცებიან, ბავშვები არ არიან ამომრჩევლები, ამიტომ მათ კეთილგანწყობაზე არავინ ზრუნავს. მშობლები ხშირად ვფიქრობთ, რომ შვილი ჩვენი საკუთრებაა და, რადგან ჩვენ გავაჩინეთ, როგორც გვინდა, ისე მოვექცევით. მასწავლებლები და ყველა სხვა პროფესიის ადამიანები ფიქრობენ, რომ პირობები არა აქვთ და ვერ ასწავლიან კარგად ან თვითონაც მოწყვლადები არიან... ამ გარემოებებში ბავშვთა უფლებები მივიწყებულია, მაგრამ ეს მხოლოდ დროებითია და ჩვენ და თვითონ ბავშვები ამას შევცვლით.

2019 წლის 1 იანვრიდან საქართველოში სრულად ამოქმედდა დაგროვებითი პენსიის შესახებ საქართველოს კანონი, შესაბამისად, საპენსიო სააგენტოში, დასაქმებულებისა და დამსაქმებლებისგან, კანონით გათვალისწინებული შენატანების გადარიცხვა დაიწყო. გასულმა ორმა თვემ აჩვენა, რომ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს და, ზოგადად, ა(ა)იპ-ებს, ახალმა რეგულაციებმა თავსატეხი ბევრი მიმართულებით გაუჩინა. კერძოდ, რა პრობლემები შეექმნა ამ ტიპის ორგანიზაციებს და როგორ შეიძლება მათი მოგვარება, „სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტის" ფინანსური მენეჯერი, ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი, დავით ტივიშვილი აგვიხსნის. ესაუბრა მაკა ჯაიანი რა შეცვალა დაგროვებითი პენსიის შემოღებამ საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საქმიანობაში? დავით ტივიშვილი – მოგეხსენებათ, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს, ა(ა)იპ-ებს, მეტწილად, პროგრამული დაფინანსება აქვთ და ეს, ამ კონტექსტში, ძალიან ბევრ რამეს ცვლის. ერთი დაქირავებულის ხელფასი, სარგებელი, ა(ა)იპ-ებში რამდენიმე ნაწილად არის გაყოფილი, შეიძლება, ხელფასის სახით გაცემული 100 ლარი სამი სხვადასხვა პროექტიდან ფინანსდებოდეს. შესაბამისად, მაგალითად, შპს-ს ბუღალტრისგან განსხვავებით, ა(ა)იპ-ის ბუღალტერს ფინანსური ოპერაციის, არა ერთხელ, არამედ, სამჯერ ჩატარება უწევს. ამ ცვლილებების ფონზე, 2019 წლის 1 იანვრიდან, ა(ა)იპ-ების ფინანსისტებს უნდა გადაეხედათ ყველა მოქმედი შრომითი მომსახურების კონტრაქტისათვის. იქ გაწერილი იყო, რომ დარიცხული ხელფასიდან მხოლოდ საშემოსავლო გადასახადი - 20% კავდებოდა და, თუკი, პირობითად, 100 ლარი იყო დარიცხული ხელფასი, დასაქმებული ხელზე 80 ლარს იღებდა. ახალი რეგულაციებით, ეს ვითარება შეიცვალა - დასაქმებულის მიერ ხელზე ასაღები თანხა დამატებით 1,6% მცირდება. 2019 წლის 1 იანვრიდან, ა(ა)იპ-ების ფინანსისტებს მოუწიათ ყველა თანამშრომლის დაბადების თარიღის გადამოწმება. ახალი საგადასახადო კანონმდებლობით, ქალები, რომლების 2018 წლის 6 აგვისტოს მდგომარეობით - 55, მამაკაცების შემთხვევაში - 60 წლის იყვნენ, ახალ საპენსიო სქემაში ნებაყოფლობით ერთვებიან, დანარჩენი თანამშრომლები კი, ორ ნაწილად იყოფიან. პირველი ჯგუფია, ის პირები, ვისაც 40 წელი 2018 წლის 6 აგვისტოს მდგომარეობით არ შესრულებია - ესენი ახალ საპენსიო სქემაში ავტომატურად ერთვებიან. მეორე ჯგუფს შეადგენენ 40-დან 55 წლამდე ასაკის ქალები და 40-დან 60 წლამდე ასაკის მამაკაცები, რომლებსაც შეუძლიათ, ახალ საპენსიო სქემაში ჩართვიდან სამი თვის შემდეგ, უარი თქვან დაგროვებითი პენსიის შენატანის გაკეთებაზე და სისტემიდან გავიდნენ. დაქირავებული საპენსიო სისტემაში ჩართულად ითვლება მაშინ, როდესაც საპენსიო სააგენტოს მისი დეკლარაცია პირველად წარედგინება. აქედან სამი თვე ის იხდის შესაბამის შენატანს, შემდეგი ორი თვის განმავლობაში კი, სქემიდან გასვლის უფლება აქვს, თუმცა, უკვე გაკეთებული შენატანი უკან უბრუნდება. პირველი, რაც ზედაპირზე ჩანს, არის ის, რომ ა(ა)იპ-ების ფინანსისტებს საქმე მნიშვნელოვნად მოემატა... დავით ტივიშვილი –  რა თქმა უნდა. წარმოიდგინეთ მდგომარეობა ფინანსისტისა, რომელმაც, როგორც მინიმუმ, სამ კატეგორიად უნდა დაყოს თანამშრომლები - ისინი, ვინც, ასაკის მიხედვით, უპირობოდ ერთვებიან ახალ საპენსიო სქემაში; ისინი, ვინც სამი თვის განმავლობაში უნდა იყვნენ ჩართულნი ამ სისტემაში და შემდეგ, შეიძლება, დარჩნენ ან დატოვონ ის; ისინი, ვინც თავიდანვე უნდა გადაწყვიტონ, უნდათ თუ არა დაგროვებითი საპენსიო შენატანების გაკეთება. გარდა იმისა, რომ, პროგრამული დაფინანსება, თავისთავად, მეტ საქმეს აჩენს, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ საპენსიო შენატანი არ კეთდება მხოლოდ ხელფასიდან - ის ეხება ყველა სარგებელს, ყველა შემოსავალს, რომელსაც დასაქმებული იღებს. ეს შეიძლება იყოს მომსახურება, მივლინება, ჰონორარი და ა.შ. - რეზიდენტი პირის ყველა სარგებელი, ქირის, იჯარისა და საინვესტიციო შემოსავლის გარდა. დაგროვებითი პენსიის შესახებ საქართველოს კანონით, „ხელფასი" იშიფრება, როგორც „მომსახურების გაწევით მიღებული შემოსავალი, რომელიც იბეგრება წყაროსთან და საგადასახადო კოდექსის 101-ე მუხლით გათვალისწინებულ ხელფასის სახით მიღებულ შემოსავალს უკავშირდება". ნახეთ, როგორი ვითარებაა: სადღეღამისო სამივლინებო ხარჯი, საქართველოს კანონმდებლობით, არის 15 ლარი. ეს მოძველებული რიცხვია, 2005 წლის ტარიფი, რომელიც აღარ შეესაბამება რეალობას. ამდენად, ორგანიზაციები მივლინებისთვის მეტ თანხას გასცემენ - 30-50 ლარს. ვთქვათ, გავეცით 50 ლარი, აქედან, 35 ლარი, ის, რაც კანონით გათვალისწინებულ 15 ლარზე მეტია, ითვლება გაცემულ სარგებლად, მიღებულ შემოსავლად და საპენსიო შენატანებით იბეგრება. სამწუხაროდ, ყველა ა(ა)იპ-ში არ აქვთ მაღალკვალიფიციური ბუღალტრის დაქირავების ფუფუნება, მწირი შემოსავლების გამო, ბევრგან მენეჯერიც კი ითავსებს ამ საქმეს, რაც შეცდომის დაშვების რისკს ზრდის. ბევრი გვეხმიანება და ვიცით, რა სირთულეების წინაშე დგანან ამ, ერთი შეხედვით, წვრილმანი ნიუანსების გამო. მით უმეტეს, რომ თავად საპენსიო სააგენტოსთვისაც პრობლემური საკითხების მთელი რიგი გამოიკვეთა. კიდევ ერთი ძალიან დიდი პრობლემა იქმნება, 2018 წლის 6 აგვისტოს მდგომარეობით, 40-დან 55 წლამდე ასაკის ქალებისა და 40-დან 60 წლამდე ასაკის მამაკაცების შემთხვევაში, რომლებსაც შეუძლიათ, ახალ საპენსიო სქემაში ჩართვიდან სამი თვის შემდეგ, უარი თქვან დაგროვებითი პენსიის შენატანის გადახდაზე და გავიდნენ სისტემიდან. კანონის მიხედვით, სავალდებულო სამი თვის გასვლის შემდეგ, მათ უნდა დაწერონ შესაბამისი განცხადება და, ორი თვის განმავლობაში, გადახდილი თანხა უკან უნდა დაუბრუნდეთ. მთელი რიგი დონორებისა სპეციფიურად უყურებს საპენსიო გადასახდელებს. მაგალითად, ევროკავშირისთვის, USAID-ისთვის უკან დაბრუნებული ეს თანხები ხარჯად არ ითვლება. თუკი ადამიანი არის საპენსიო სქემაში, მის შენატანს დონორი გითვლის ხარჯად და ამას შესაბამის დოკუმენტაციაში აჩვენებ, მაგრამ უკან დაბრუნებულ ამ თანხებს ადგილს, ფაქტობრივად, ვერ უძებნი. ეს განსაკუთრებით საგანგაშოა მაშინ, როცა პროექტი, რომლის ფარგლებშიც კონკრეტული შენატანები გაკეთდა, უკვე დასრულებულია. ამიტომ, იძულებული ხდები, ასწორო დოკუმენტაცია, მოიწვიო აუდიტი და გასწიო დამატებითი ხარჯები, რისი საშუალებაც ყველა ა(ა)იპ-ს არა აქვს. მოგეხსენებათ, ეს დაბრუნებული თანხაც ორი სახისაა - დასაქმებულისა და დამსაქმებლის. დასაქმებულის საპენსიო შენატანი უნდა დააკავო ხელფასიდან, როგორც საშემოსავლო გადასახადი, მაგრამ არის დამსაქმებლის წილიც, რომელიც კავდება ორგანიზაციისგან. მთელი რიგი ა(ა)იპ-სა არ იყვნენ, ან შეცდომით იყვნენ ინფორმირებული ამ ნაწილის თაობაზე და ჯამური 4% პირდაპირ ხელფასიდან დააკავეს. ამან გამოიწვია ის, რომ ბევრს შეცდომით აქვს დაანგარიშებული საპენსიო შენატანი, შეცდომით - საშემოსავლო გადასახადი, შეცდომით - ხელზე ასაღები თანხა და ახლა ცდილობს ყველაფერი ეს გაასწოროს. ამასთან, ჯერაც გაურკვეველია, როგორ დაბრუნდება უკან ეს შენატანები. იყო საუბარი, რომ დასაქმებულს თავისი 2% დაუჯდება ანგარიშზე და დამსაქმებელს - თავისი, რაც არ იყო ცუდი გამოსავალი. შემდეგ, საპენსიო სააგენტოს ცხელ ხაზთან კომუნიკაციის შედეგად, აღმოჩნდა, რომ სააგენტოს არ აქვს რესურსი, ადამიანებს სათითაოდ ჩაურიცხოს ეს თანხები. ბოლო ინფორმაციით, მთელ ამ თანხას დამსაქმებელს დაუბრუნებენ, რაც იმას ნიშნავს, რომ ორგანიზაციას მოუწევს თანამშრომლებზე მათი დანაწილება, ყველა იმ თეთრისა და ლარის ხელახლა დაანგარიშება, რომელიც სხვადასხვა პროექტიდან იმ სამი თვის განმავლობაში იანგარიშა. ამას დავამატოთ ისიც, რომ, ადამიანებს, რომლებიც დატოვებენ ახალ საპენსიო სქემას, შეუძლიათ, მოგვიანებით, ისევ ჩაერთონ მასში. ბუღალტერია პროცედურებზე დაფუძნებული სფეროა და ბოლომდე გაუთვლელი ცვლილებები ბევრ სირთულეს იწვევს. საერთო ჯამში, ეს ყველაფერი საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საქმიანობაში ბევრ რამეს ცვლის: ბუღალტრებს მოემატა საქმე, გართულდა ადმინისტრირება და არსებობს ხარვეზები, რომლის გამოსწორებაც პარალელურ რეჟიმში ხდება. კიდევ რა ხარვეზები არსებობს? დავით ტივიშვილი –  მაგალითად, კანონში არ არის გაწერილი ისეთი მნიშვნელოვანი რამ, როგორიცაა საპენსიო შენატანების დეკლერაციის ჩაბარების ვადები. საპენსიო სააგენტოს ცხელ ხაზთან კომუნიკაციისას, თავიდან, დეკლარაციას ყოველთვიურად ითხოვდნენ. შემდეგ, როცა დაინახეს, რომ ეს დოკუმენტი საპენსიო შენატანების შესახებ ინფორმაციას თარიღების მიხედვით არ აჩვენებდა, რაც მათ ესაჭიროებოდათ, ყოველდღიური დეკლარაციები მოითხოვეს. ვისაც ერთი წელი მაინც უმუშავია ბუღალტერიაში, იცის, რომ ეს წარმოუდგენელი რამაა. შედარებისთვის: საგადასახადო დეკლარაციები ბარდება მომდევნო თვის 15 რიცხვამდე, ამასთან, არის მოგვიანებით აღმოჩენილი შეცდომების ელექტრონულად გასწორების შესაძლებლობა. ამ შემთხვევაში, მსგავს შესაძლებლობას მოკლებულნი ვართ. იყვნენ ენთუზიასტები, რომლებსაც 3-4 ოპერაცია აქვთ დღის განმავლობაში და ყოველდღიური დეკლარაციების ჩაბარება სცადეს, მაგრამ ეს არც მათ გამოუვიდა - სააგენტოს საიტმა ამ დატვირთვას ვერ გაუძლო. ეს მოთხოვნა, ტექნიკური პრობლემების გამო, დროებით გადაიდო, სიტუაცია გაურკვეველი დარჩა. ორგანიზაციების დიდი ნაწილი, დეკლარაციას ყოველ თვე აბარებს, მაგრამ - დაუდგენელი ზედა ზღვრით, რადგან კანონში ეს გაწერილი არ არის. კიდევ - როცა ადამიანს ახალი საპენსიო სქემიდან გასვლა უნდა, ელექტრონულ განცხადებას ვერ წერს, ადგილზე უნდა მივიდეს, განცხადება ქაღალდზე დაწეროს, რიგში იდგეს და ჩააბაროს, რაც ციფრულ ეპოქაში წარმოუდგენელია. როგორც წესი, მსგავსი სისტემების ამოქმედება ჯერ სატესტო რეჟიმში ხდება და ამ დროს სწორდება ხარვეზები, კეთდება ის, რისი გაკეთებაც ჩვენ ახლა რეალურ დროში გვიწევს. რა დაგანახათ ამ ორმა თვემ, რა არის ახალ საპენსიო სისტემაში აუცილებლად შესაცვლელი? დავით ტივიშვილი –  ყველაზე მთავარი პრობლემა, რაც საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს გვაქვს არის ის, რომ, ამ ხნის განმავლობაში, საიტი მუშაობდა წარმოუდგენლად ცუდად. ორგანიზაციები, ფაქტობრივად, ვერ ახერხებდნენ, დეკლარაციების ატვირთვას და გადაგზავნას. ჩვენ ორგანიზაციას, მაგალითად, დასჭირდა 5 დღე, მიუხედავად იმისა, რომ ყველაფერი მზად ჰქონდა. საპენსიო სააგენტოს საიტი ამ რაოდენობის ინფორმაციის მიღებაზეც არ იყო გათვლილი, შესაბამისად, ყოველდღიური დეკლარაციების ატვირთვა პრობლემას წარმოადგენს. საპენსიო სააგენტო სერიოზული შეცდომას დაუშვებს, თუკი დეკლარაციების ატვირთვას ყოველდღიურად მოითხოვს და, არა მხოლოდ, საიტის გაუმართაობის გამო. საკმაოდ დიდი პრაქტიკა აქვს ამ კუთხით შემოსავლების სამსახურს, რომლის სასახელოდაც უნდა ითქვას, რომ ინფორმაციის მომზადებისათვის ბევრად უფრო გონივრულ ვადებს აწესებს და იძლევა დეკლარაციის ნებისმიერ დროს ელექტრონულად დაზუსტების შესაძლებლობას. მიუხედავად, პერიოდულად წარმოქმნილი ტექნიკური ხარვეზებისა, მისი სისტემა ნორმალური მუშაობის საშუალებას ქმნის. საპენსიო სააგენტოში გადაგზავნილ მასალებში ერთი შეცდომაც რომ გაგეპაროს, უნდა წახვიდე სააგენტოში, დადგე რიგში, დაწერო განცხადება ქაღალდზე, უნდა იწვალო და ჩააბარო. წარმოიდგინეთ, რამდენი დროის ხარჯვა და როგორი დისკომფორტია ეს დღეს, 21-ე საუკუნეში, მით უმეტეს - ყოველდღიურ რეჟიმში. ვთქვათ, გაიცა ხელფასი 50 კაცზე. იმავე საღამოს ბუღალტერი უნდა დაჯდეს, შეიყვანოს ყველა ადამიანის სახელი და გვარი, მისამართი, სხვა პირადი მონაცემები, დაიანგარიშოს შენატანების რაოდენობა და მერე საპენსიო სააგენტოს ხარვეზიანად მომუშავე საიტზე ატვირთოს. ერთხელ გავაკეთეთ ეს ფინანსისტებმა და ვიცით, რომ ყოველდღიურად ამის გაკეთება წარმოუდგენელია. ამდენად, კანონში აუცილებლად უნდა ჩაიწეროს დეკლარაციის ატვირთვის თარიღი - ყოველი საანგარიშო თვის მომდევნო თვის კონკრეტული რიცხვი, გონივრული ვადები და შესაბამისი დეტალიზებაც მოხდეს. ეს გონივრული იქნება, რადგან, სხვაგვარად, პროცესი ჩვენთვისაც დიდ და დაუძლეველ ტვირთად იქცევა. შედეგად, ბევრს მოუწევს უნებლიე შეცდომების დაშვება, ამას საკმაო ჯარიმები მოჰყვება, რაც, ამ პირობებში, უსამართლოა. დაგროვებითი პენსიის შესახებ საქართველოს კანონში გარკვევით უნდა ეწეროს ისიც, რომ არსებული საპენსიო განაკვეთი არ გაიზრდება. ამჯერად, ის შეადგენს 2-2%-ს და არ არსებობს იმის გარანტია, რომ ეს გადასახდელი ხვალ, პირობითად, 4-5% არ გახდება. ამ საკითხთან დაკავშირებით არანაირი განცხადება არ გაკეთებულა, ადამიანებისთვის კი, ნებისმიერ პროცენტს მნიშვნელობა აქვს, შესაბამისად, ეს საკითხი ცხადი და გარანტირებული უნდა იყოს. კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი რამ: ორგანიზაციას უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, საიტზე გადაამოწმოს, არის თუ არა სქემაში ჩართული მოქალაქე, რომელთანაც ხელშეკრულებას აფორმებს. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ერთჯერადი მომსახურებების ხელშეკრულებების გაფორმების დროს. ისევე, როგორც, მაგალითად, ცესკო-ს საიტი, საპენსიო სააგენტოს საიტიც უნდა იძლეოდეს, პირადი ნომრისა და ვინაობის საშუალებით, პიროვნების იდენტიფიცირების საშუალებას. საპენსიო სააგენტოს ცხელ ხაზზე გვითხრეს, რომ ამ მოქალაქეს შეუძლია მივიდეს და შესაბამისი ცნობა აიღოს. თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რა დროსა და ბიუროკრატიასთან არის ეს დაკავშირებული, დიდი ალბათობით, ადამიანი, რომელიც, მაგალითად, მოვიდა და წყლის მილი შეაკეთა, ამ ცნობის ასაღებად არ დაიხარჯება. მოკლედ რომ ვთქვათ, ახალ საპენსიო სქემაში და შესაბამის კანონში არის ხარვეზები, რომლის გასწორების გარეშეც, პრობლემები გაღრმავდება. რას ურჩევდით ა(ა)იპ-ს, რა უნდა გაითვალისწინონ მათ ახლა, იქამდე, ვიდრე არსებული ხარვეზები გასწორდება? დავით ტივიშვილი –  ყველაზე მთავარი არის ის, რომ ასაკის მიხედვით, საჭირო სამ ჯგუფად დაყონ თანამშრომლები, იმ ასაკების მიხედვით, რომლის შესახებაც ზემოთ ვისაუბრეთ; გაარკვიონ, მესამე ჯგუფიდან ვინ მიმართა საპენსიო სააგენტოს სქემაში ჩართვის განცხადებით; ყურადღება მიაქციონ მეორე ჯგუფის ადამიანების გადაწყვეტილებას, ახალი სისტემის დატოვების ან ხელახალი ჩართვის თაობაზე. უნდა გაითვალისწინონ, რომ დარიცხული ხელფასიდან კავდება ჯერ დასაქმებულის გადასახდელი 2%, შემდეგ იანგარიშება საშემოსავლო გადასახადი, დარჩენილი კი ხელზე გასაცემ თანხას წარმოადგენს. გაითვალისწინონ, ასევე, რომ დაგროვებითი პენსიის 2%-ით იბეგრება რიგი ადამიანებისა, რომლებიც საშემოსავლო გადასახადის ნაწილში შეღავათით სარგებლობენ, მაგალითად, საქართველოს ტერიტორიული მთლიანოსთვის ბრძოლის ვეტერანები, რომელებსაც 3000 ლარამდე ხელფასი არ ებეგრებოდათ. ყველამ უნდა გადაამოწმოს, რა პერიოდში უბრუნდება უკან სქემიდან გასული ადამიანების შენატანები. თუ ეს პროექტების დასრულებამდე ხდება, ნაკლები სანერვიულო აქვთ, რადგან მათი ბიუჯეტის სხვა ხაზებში გადანაწილების შესაძლებლობა ექნებათ. თუ ეს თანხები პროექტის დასრულების შემდეგ უბრუნდებათ, ამის შესახებ დონორებს დროულად აცნობონ, რომ, პროექტის დასრულებისას, პრობლემები თავიდან აიცილონ. ზოგადად, უნდა ითქვას, რომ დაგროვებითი საპენსიო სისტემის წინააღმდეგნი ჩვენ არ ვართ. მთავარია, ის ნებაყოფლობითობაზე იყოს დაფუძნებული, გახდეს იმდენად დახვეწილი და მიმზიდველი, იმდენად კონკურენტუნარიანი, რომ ადამიანს მასში ჩართვის სურვილი და არჩევანი ჰქონდეს.

2019 წლის 1 იანვრიდან საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის ახალი საგადასახადო რეგულაცია ამოქმედდა - შეიცვალა მოგების გადასახადით მათი დაბეგვრის წესი. რას ცვლის ეს მესამე სექტორისთვის და, ზოგადად, რამდენად ჯანსაღ საგადასახადო გარემოში უწევთ მუშაობა საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს? ეს საკითხები „სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტის" მთავარ იურისტ ლევან ფანიაშვილთან გავარკვიეთ. ესაუბრა მაკა ჯაიანი რატომ არის მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის ხელსაყრელი საგადასახადო გარემოს არსებობა? ლევან ფანიაშვილი –  საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, როგორც სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზებული ნაწილი, სხვადასხვა სფეროში, საზოგადოებრივად სასარგებლო მიზნების მისაღწევად იქმნებიან. საუკეთესო ევროპული გამოცდილებით, სახელმწიფო საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს განიხილავს, როგორც მნიშვნელოვან პარტნიორს დემოკრატიის განვითარების, რეფორმების განხორციელების, სიღარიბის დაძლევისა, თუ სხვა საზოგადოებრივად მნიშვნელოვანი მიმართულებით. შესაბამისად, სახელმწიფო იყენებს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მხარდაჭერის პირდაპირ და ირიბ ფორმებს. ეს გამოიხატება საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის სახელმწიფო ინსტიტუციების მიერ პირდაპირი დაფინანსების გაცემასა და ორგანიზაციების შესაძლებლობას, ჰქონდეთ შემოსავლების დივერსიფიცირებული წყაროები. გარდა ამისა, რიგი ქვეყნებისა, საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის ადგენს შეღავათიან საგადასახადო გარემოს, რაც საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მხარდაჭერის მნიშვნელოვან ფორმად შეიძლება განვიხილოთ. ხელსაყრელი საგადასახადო გარემო, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საარსებო გარემოს შემადგენელი მნიშვნელოვანი კომპონენტია. საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საარსებო გარემო კომპლექსური საკითხია და მასში მოიაზრება მექანიზმების, რეგულაციებისა და პოლიტიკის დოკუმენტების ერთობლიობა. ხელსაყრელია გარემო რომელიც, ერთი მხრივ, იძლევა ახალი საზოგადოებრივი ორგანიზაციების, ხელოვნური საკანონმდებლო ბარიერების გარეშე, დაფუძნებისა და საქმიანობის შესაძლებლობას, ხოლო, მეორე მხრივ, ხელს უწყობს არსებული საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ფუნქციონირებისა და განვითარების შესაძლებლობებს. როცა საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ფუნქციონირების შესაძლებლობაზე ვსაუბრობთ, საკვანძო მნიშვნელობა ენიჭება მათ ფინანსურ მდგრადობას, შესაძლებლობას, მიიზიდონ ფინანსური რესურსები საწესდებო მიზნების განსახორციელებლად. მათი საქმიანობის მიზანი არ არის მოგების მიღება. თუმცა, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს უფლება აქვთ ეწეოდნენ დამხმარე ხასიათის ეკონომიკურ საქმიანობას. სხვანაირად რომ ვთქვათ, შეუძლიათ, ეკონომიკური საქმიანობა გამოიყენონ როგორც შემოსავლის გენერირებისა და საწესდებო მიზნის მიღწევის საშუალება. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საგადასახადო დაბეგვრისას, გათვალისწინებული იქნეს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების არსი, სამართლებრივი ბუნება და დადგინდეს განსაზღვრული საგადასახადო შეღავათები. ეს გამართლებულია იმითაც, რომ ორგანიზაციები მოგებას ვერ ანაწილებენ დამფუძნებლებსა და წევრებს შორის და ის აუცილებლად უნდა მოხმარდეს თავად ამ ორგანიზაციის განვითარებას. როგორია საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საგადასახადო გარემო საქართველოში? ლევან ფანიაშვილი –  საზოგადოებრივი ორგანიზაციების შექმნისა და საქმიანობის მარეგულირებელი საკანონმდებლო გარემო საქართველოში, მეტწილად, დადებითად შეიძლება შეფასდეს. საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საქმიანობის მარეგულირებელმა სამართლებრივმა გარემომ და საგადასახადო პოლიტიკამ წლების განმავლობაში ცვლილებები განიცადა. საზოგადოებრივი ორგანიზაციების (ქართული კანონმდებლობით მათ არასამეწარმეო იურიდიული პირები ჰქვია) დაფუძნება-რეგისტრაციის კანონმდებლობა საქართველოში ერთ-ერთი ყველაზე მარტივია. რაც შეეხება საგადასახდო კანონმდებლობას, მანაც განვითარების რამდენიმე ეტაპი განვლო. საგადასახადო კოდექსით დაწესებულია საგადასახადო შეღავათები გრანტის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული საქონლის იმპორტისას ან მომსახურების მიღებისას - დამატებული ღირებულებისა და იმპორტის გადასახადზე საგადასახადო შეღავათები; ორგანიზაციებისთვის შეღავათები დგინდება ქონების გადასახადზეც. ქონების გადასახადის გადახდისაგან გათავისუფლებულია ორგანიზაციის ქონება, თუ ორგანიზაცია არ იყენებს მას ეკონომიკური საქმიანობისთვის. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ ეს შეღავათი არ ეხება მიწის სახით არსებულ ორგანიზაციის ქონებას; ასევე, აღსანიშნავია, ქველმოქმედების განხორციელებასთან დაკავშირებული საგადასახადო შეღავათი. აღნიშნული გულისხმობს, მეწარმე სუბიექტის შესაძლებლობას მოგების გადასახადის მიზნებისთვის, ერთობლივი შემოსავლიდან გამოქვითოს საქველმოქმედო ორგანიზაციაზე გაცემული შემოწირულობა, კოდექსით დადგენილი ნორმის ფარგლებში. ეს არ არის სპეციალურად ორგანიზაციებისთვის დადგენილი საგადასახადო შეღავათი, იგი ქველმოქმედების განმახორციელებელი მეწარმე სუბიექტისთვის დადგენილი შეღავათია და ქველმოქმედების განვითარების სტიმულირების ერთ-ერთი მნიშვნელოვან მექანიზმს წარმოადგენს. 2019 წლის 1 იანვრიდან ამოქმედდა ორგანიზაციების მოგების გადასახადით დაბეგვრის ახალი, ე. წ. ესტონური მოდელი (საწარმოებისათვის იგი 2017 წლის 1 იანვრიდან მოქმედებს), რომელმაც არსებითად შეცვალა ორგანიზაციების მოგების გადასახადით დაბეგვრისადმი მიდგომა. როგორც საგადასახადო კოდექსში ცვლილების კანონის პროექტის განმარტებით ბარათშია მითითებული, მოგების გადასახადით დაბეგვრის ამ ახალ მოდელზე საზოგადოებრივი ორგანიზაციების გადაყვანა, ფაქტობრივად, ნიშნავს მათ გათავისუფლებას ამ გადასახადისგან, რადგან ისინი მოგებას არ ანაწილებენ. უფრო კონკრეტულად, რას ცვლის საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის მოგების გადასახადით დაბეგვრის ახალი მოდელი? ლევან ფანიაშვილი –  2019 წლის 1 იანვრამდე, მოგების გადასახადით დაბეგვრისაგან თავისუფლდებოდა ორგანიზაციის (მათ შორის, არასამეწარმეო იურიდიული პირის) მიერ მიღებული გრანტები, საწევრო შენატანები და შემოწირულობები. ხოლო ორგანიზაციის მიერ ეკონომიკური საქმიანობით მიღებული შემოსავლები ჩვეულებრივად იბეგრებოდა მოგების გადასახადით. 2019 წლის 1 იანვრიდან, ორგანიზაციის მოგების გადასახადით დაბეგვრისათვის განმსაზღვრელია არა შემოსავლის სახე ან წყარო (გრანტი, შემოწირულობა, ეკონომიკური საქმიანობა და სხვა), არამედ, მის მიერ გაწეული ხარჯების თავსებადობა ორგანიზაციის მიზნებთან ან ეკონომიკური საქმიანობის განხორციელების მიზნობრიობასთან. შესაბამისად, 2019 წლის 1 იანვრიდან საგადასახადო კოდექსიდან ამოღებული იქნა პუნქტები რომელიც მოგების გადასახადისაგან ათავისუფლებდა გრანტს, საწევრო შენატანს ან შემოწირულობებს. მოქმედი მოდელით, ორგანიზაციის მოგების გადასახადით დაბეგვრის ობიექტი განისაზღვრება მხოლოდ იმ ორგანიზაციებისთვის, რომლებიც ახორციელებენ ეკონომიკურ საქმიანობას, ამასთან, მოგების გადასახადით დაიბეგრება ის ხარჯები და გადახდები, რომელიც არ აკმაყოფილებს კოდექსით გათვალისწინებულ მოთხოვნებს. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მოგების გადასახადი დგინდება მხოლოდ ეკონომიკური საქმიანობის განმახორციელებელი ორგანიზაციებისთვის. ამავდროულად, გადასახადის ობიექტის განსაზღვრისათვის ამოსავალია გაწეული ხარჯები, ანუ, ამ ხარჯების შესაბამისობა საგადასახადო კოდექსით დადგენილ ლეგიტიმურ მიზნებთან და ფარგლებთან. თუ, ორგანიზაცია შემოსავალს იყენებს საწესდებო მიზნების, საქველმოქმედო საქმიანობის ან საგრანტო ხელშეკრულების მიზნობრიობისთვის, აგრეთვე, ეკონომიკური საქმიანობის განსახორციელებლად, მასზე მოგების გადასახადს არ იხდის. უფრო დეტალურად რომ გავშალოთ, საქართველოს საგადასახადო კოდექსის მიხედვით (მუხლი 97.2), მოგების გადასახადით დაბეგვრის ობიექტი ორგანიზაციისთვის, რომელიც ახორციელებს ეკონომიკურ საქმიანობას, არის: 1) გაწეული ხარჯი ან სხვა გადახდა, რომელიც არ არის დაკავშირებული ეკონომიკურ საქმიანობასთან ან/და არ გამომდინარეობს ამ ორგანიზაციის საქმიანობის მიზნიდან (მათ შორის, არ არის დაკავშირებული საქველმოქმედო საქმიანობასთან ან არ გამომდინარეობს გრანტის ხელშეკრულების მიზნიდან); 2) უსასყიდლოდ საქონლის მიწოდება/მომსახურების გაწევა ან/და ფულადი სახსრების გადაცემა, თუ ეს არ გამომდინარეობს ამ ორგანიზაციის საქმიანობის მიზნიდან; 3) საქართველოს საგადასახადო კოდექსით დადგენილ ზღვრულ ოდენობაზე მეტი ოდენობით გაწეული წარმომადგენლობითი ხარჯი. რამდენჯერმე ხაზგასმით ახსენეთ და განვმარტოთ, რა როლი ენიჭება საზოგადოებრივი ორგანიზაციის საქმიანობის მიზნებს, საგადასახადო დაბეგვრის თვალსაზრისით? ლევან ფანიაშვილი –  საგადასახადო კოდექსი, ორგანიზაციის მოგების გადასახადით დაბეგვრას უკავშირებს მის მიერ ისეთი ხარჯების გაწევას, რაც არ არის დაკავშირებული ეკონომიკურ საქმიანობასთან ან არ გამომდინარეობს ამ ორგანიზაციის მიზნებიდან. საგადასახადო კოდექსის არსებული ჩანაწერი გარკვეული ინტერპრეტაციის საშუალებას შეიძლება იძლეოდეს ორგანიზაციის მიზნების განმარტების კუთხით. თუმცა, თუ ვიხელმძღვანელებთ საგადასახადო კოდექსის ცვლილების საერთო მიზნებიდან და ორგანიზაციების საქმიანობის სპეციფიკიდან. უფრო ლოგიკურია ისეთი განმარტება რომლის მიხედვითაც, მოგების გადასახადით დაბეგვრას არ ექვემდებარება ის ხარჯები, რომელიც გამომდინარეობს ორგანიზაციის საწესდებო საქმიანობის მიზნებიდან, აგრეთვე დაკავშირებულია საქველმოქმედო საქმიანობასთან ან/და გამომდინარეობს გრანტის ხელშეკრულების მიზნებიდან. თუმცა, შესაძლო გაუგებრობების თავიდან აცილების მიზნით, რეკომენდებულია ორგანიზაციის სადამფუძნებლო დოკუმენტში/წესდებაში კონკრეტულად გაიწეროს ორგანიზაციის საქმიანობის მიმდინარე მიზნები. გარდა ამისა, შესაძლებელია წესდებაში მიეთითოს ორგანიზაციის საქმიანობის ყველა შესაძლო მიმართულება ან/და ისეთი ზოგადი საქმიანობის მიზანი, რომელიც ორგანიზაციის საქმიანობის მიზნობრიობას მოქნილს გახდის (მაგ: საქველმოქმედო საქმიანობის განხორციელება, დემოკრატიის მშენებლობა და სხვა). საგადასახადო სფეროში კიდევ რა ცვლილებების საჭიროებას ხედავთ ? ლევან ფანიაშვილი –  ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ საგადასახადო გარემო საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის, მეტწილად, დადებითად შეიძლება შეფასდეს, თუმცა, არის საკითხები, რომელიც შემდგომ გაუმჯობესებას საჭიროებს. აღსანიშნავია, რომ საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მოგების გადასახადით დაბეგვრის არსებული მოდელი ახალია და მის დანერგვას პრაქტიკაში შეიძლება გარკვეული პრობლემები მოჰყვეს, მათ შორის საგადასახადო ორგანოების მხრიდან ნორმების არასათანადო განმარტების კუთხით. ამდენად, ამ მიმართულებით შეიძლება კოდექსში გარკვეული დამატებითი ცვლილებების შეტანის საჭიროებაც წარმოიშვას. ეს კოდექსი, საზოგადოებრივი ორგანიზაციის მოგების გადასახადით დაბეგვრას უკავშირებს ორგანიზაციის მიერ ისეთი ხარჯების გაწევას, რაც არ არის დაკავშირებული ორგანიზაციის მიზნებთან. საგადასახადო კოდექსში შესატანი ცვლილებების პირველადი ვარიანტი ავიწროვებდა ლეგიტიმური ხარჯების ფარგლებს - ერთგვარად ზღუდავდა მხოლოდ ორგანიზაციის მიზნებით. ეს გამოიწვევდა მოგების გადასახადით დაბეგვრის ობიექტში ყველა იმ ხარჯის მოქცევას, რაც პირდაპირ არ გამომდინარეობდა ორგანიზაციის საწესდებო მიზნებიდან. ამ ბუნდოვანების აღმოფხვრის მიზნით, „სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტმა", პარტნიორ ორგანიზაციებთან ერთად, წინადადებებით მიმართა საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს. საქართველოს ფინანსთა სამინისტრომ ნაწილობრივ გაითვალისწინა ჩვენ მიერ წარდგენილი წინადადებები, რაც აისახა კიდეც საგადასახადო კოდექსში (გაფართოვდა ლეგიტიმური ხარჯების ფარგლები და მას დაემატა, საქველმოქმედო საქმიანობა და საგრანტო ხელშეკრულების მიზნობრიობა). საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საარსებო გარემოზე საუბრისას, მნიშვნელოვანი კომპონენტია მათ მიერ მოხალისეობრივი რესურსის გამოყენების შესაძლებლობა. ცვლილებებს საჭიროებს ამ მხრივ არსებული სამართლებრივი ბაზაც. საქართველოს კანონი „მოხალისეობის შესახებ" ძალაში 2015 წლის 30 დეკემბერს შევიდა. ეს იყო სახელმწიფოს მხრიდან წინ გადადგმული ნაბიჯი, ქვეყანაში მოხალისეობითი ურთიერთობის სამართლებრივი რეგლამენტაციის მიმართულებით. კანონის მიღებით, საქართველოს კანონმდებლობაში პირველად დარეგულირდა ორგანიზაციული მოწესრიგების პირობებში მოხალისეობასთან დაკავშირებული ურთიერთობები. ასევე, განისაზღვრა მასპინძელი ორგანიზაციების ვალდებულება, რომ მოხალისეს აუნაზღაუროს მოხალისეობის განხორციელებასთან დაკავშირებული განსაზღვრული ხარჯები (ცხოვრების, მგზავრობის, კვების და სხვა). ამის მიუხედავად, საგადასახდო კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს, მოხალისეობის ცნებას, შესაბამისად, მოხალისისათვის გაცემული მოხალისეობასთან დაკავშირებული ხარჯები საშემოსავლო გადასახადით დაბეგვრას ექვემდებარება. ეს ნამდვილად არ უწყობს ხელს მოხალისეობის განვითარებას საქართველოში. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია საგადასახადო კანონმდებლობაში შევიდეს ცვლილებები, რომლის მიხედვითაც, მასპინძელი ორგანიზაციის მიერ მოხალისისთვის, მოხალისეობის განხორციელებასთან დაკავშირებული გარკვეული ხარჯების ანაზღაურება, არ ჩაითვლება მოხალისის შემოსავლად/სარგებლად. „სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტს" მომზადებული აქვს შესაბამისი ცვლილებები და აქტიურად მუშაობს მისი ლობირების მიმართულებით.

რატომ უნდა ვისარგებლოთ აქტიურად საარჩევნო უფლებით? რა სარგებელი მოაქვს არჩევნების თავისუფლებას ქვეყნისთვის? როგორ უნდა მოიქცეს სახელმწიფო, საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, რომ არჩევნების სისტემა უფრო გაძლიერდეს და გაიზარდოს მოქალაქეების მონაწილეობა პოლიტიკურ პროცესებში? ამ საკითხების ირგვლივ, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ვებ-პორტალს - csogeorgia.org, „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოების" (ISFED) იურისტი, თათია ქინქლაძე ესაუბრა. ესაუბრა თეკლე ქაროსანიძე მოკლედ რომ ჩამოვაყალიბოთ, რატომ არის მნიშვნელოვანი არჩევანის თავისუფლება და რა სარგებლობა მოაქვს მას საზოგადოებისთვის, ქვეყნისთვის? თათია ქინქლაძე – საარჩევნო უფლება დემოკრატიული სახელმწიფოს განვითარების საფუძველია. ის სახელმწიფოს ავალდებულებს, დაიცვას თითოეული მოქალაქის საარჩევნო უფლება და არ დაადგინოს ისეთი რეგულაციები, რომლითაც მოქალაქეების აქტიური საარჩევნო უფლება უსაფუძვლოდ შეიზღუდება. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, ,,სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი. ხალხი თავის ძალაუფლებას ახორციელებს რეფერენდუმის, უშუალო დემოკრატიის სხვა ფორმებისა და თავისი წარმომადგენლების მეშვეობით". არჩევნები წარმოადგენს პროცესს რომლითაც მოქალაქეებს პირდაპირი გავლენა აქვთ ხელისუფლების ნების ფორმირებაზე. არჩევნების გზით, მოქალაქეები, საკუთარ ძალაუფლებას გადასცემენ მათ მიერ არჩეულ წარმომადგენლებს, რითაც მნიშვნელოვნად იზრდება სახელმწიფოს მართვის ლეგიტიმაციის ხარისხი, როგორც ცენტრალურ, ისე - ადგილობრივი დონეზე. არჩევნების მიზანი მოქალაქეთა ნების თანაბარი წარმომადგენლობის უზრუნველყოფაა, აღნიშნულის მიღწევა კი, შეუძლებელი იქნება, თუ კანონმდებლობით არ შეიქმნება გარანტიები, რომელიც განამტკიცებს მოქალაქეების შესაძლებლობას, თანასწორი გავლენა იქონიონ არჩევნების საბოლოო შედეგებზე. ზოგადად, რამდენად დაცულია არჩევანის თავისუფლება საქართველოში? თათია ქინქლაძე –  ამომრჩეველთა ნების თავისუფალი გამოვლენა ფუნდამენტური პრინციპია, რაც კრძალავს ამომრჩევლის ნებაზე რაიმე ფორმით ზემოქმედებასა თუ მის კონტროლს. აღნიშნული პრინციპის დასაცავად, საარჩევნო კანონმდებლობაში არსებობს შესაბამისი გარანტიები, რაც იცავს ამომრჩეველს და მის უფლებებს, ასევე, ადგენს ვალდებულებებს სახელმწიფოსთვის - აღიაროს და დაიცვას აღნიშნული პრინციპები. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, დაცულია როგორც აქტიური საარჩევნო უფლება - მოქალაქეთა უფლება, აირჩიონ კონკრეტული თანამდებობის პირები, ასევე, პასიური საარჩევნო უფლება - მოქალაქეთა უფლება, თავად იქნენ არჩეული არჩევით თანამდებობებზე. მაგალითისთვის, ავიღოთ ქალების საარჩევნო უფლება. ისტორიული თვალსაზრისით, ამ უფლების რეალიზებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა. მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში ქალებმა ბრძოლა საარჩევნო უფლებისთვის მეცხრამეტე საუკუნის შუა წლებიდან დაიწყეს. ფემინიზმის „პირველ ტალღაც", ძირითადად, ქალებისა და მამაკაცებისთვის თანაბარი იურიდიული და პოლიტიკური უფლებების მიღების მოთხოვნით ხასიათდებოდა. ეს პროცესი ქალებისთვის საარჩევნო ხმის უფლების მინიჭებით დასრულდა. მიუხედავად ამისა, დღემდე პრობლემურია ქალთა საარჩევნო უფლებების სრულყოფილი რეალიზაციის საკითხი. როგორც არაერთმა ადგილობრივმა თუ საპარლამენტო არჩევნების შედეგებმა გამოავლინა, ქალთა წარმომადგენლობა საქართველოს უმაღლეს საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ორგანოებში საკმაოდ დაბალია. 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნებზე პროპორციული საარჩევნო სისტემის საფუძველზე წარდგენილი კანდიდატებიდან 37% იყო ქალი, ხოლო მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემის საფუძველზე წარდგენილ ქალთა რაოდენობა 17.69%-ს შეადგენდა. არჩევნების შედეგად, 150 მანდატიდან, ქალებმა მხოლოდ 24 მოიპოვეს. საქართველოს პარლამენტის მსგავსად, გენდერული დისბალანსია ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობით და აღმასრულებელ ორგანოებშიც. როგორ ფიქრობთ, რა უნდა გააკეთოს მოსახლეობამ, სახელმწიფომ, საზოგადოებრივმა ორგანიზაციებმა, იმისთვის, რომ არჩევანის თავისუფლების დაცვის, როგორც პრობლემის საკითხი არ იდგეს სახელმწიფოში? თათია ქინქლაძე –  ხელისუფლებამ უნდა უზრუნველყოს თითოეული მოქალაქის საარჩევნო უფლების დაცვა და გაატაროს ეფექტური პოლიტიკა, რათა მაქსიმალურად გამოირიცხოს, პირდაპირი თუ არაპირდაპირი ფორმით, მოქალაქეთა ნებაზე გავლენის მოხდენა. თავისუფალი საარჩევნო გარემოს არსებობა მოქალაქეებს მისცემს შესაძლებლობას, დამოუკიდებლად განსაზღვრონ თავიანთი მომავალი და გააკეთონ სწორი, ინფორმირებული არჩევანი. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ პროცესში, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება არჩევნებში ჩართულ ყველა მხარეს. იმისთვის, რომ მაქსიმალურად გამოირიცხოს ამომრჩეველზე ზეწოლა და მის ნებაზე გავლენის მოხდენა, სახელმწიფომ უნდა აწარმოოს საინფორმაციო კამპანია, რითაც საზოგადოება გაიაზრებს არჩევნების პრინციპების მნიშვნელობას და დაიცავს საკუთარ ინტერესებს, იმ შემთხვევაში თუკი მისი ამ უფლების ხელყოფის მსხვერპლი გახდება. არსებული სურათი როგორია, აქვს ქართველ ამომრჩეველს ბოლომდე გააზრებული ის, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია არჩევნებში მისი მონაწილეობა? თათია ქინქლაძე – მონაცემების მიხედვით, ამომრჩეველთა აქტივობა, ძირითადად, 50%-ს არ აღემატება. ბოლო 10 წლის განმავლობაში, ამომრჩეველთა აქტივობა ყველაზე მაღალი 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებზე დაფიქსირდა და 60% შეადგინა. 2017 წლის ადგილობრივ არჩევნებზე ეს მაჩვენებელი 50%-ს შეადგენდა. აქტივობის არსებული მონაცემები ადასტურებს იმას, რომ საზოგადოების დიდი ნაწილი, არჩევნებში მონაწილეობის თვალსაზრისით, ნაკლებად აქტიურია, რაც დადებითად არ უნდა შევაფასოთ. სოციალური და პოლიტიკური ცვლილებები არჩევნების, მოქალაქეთა პირდაპირი საარჩევნო უფლების განხორციელების გარეშე ვერ მოხდება. სწორედ კენჭისყრის დღე წარმოადგენს მნიშვნელოვანი ცვლილებების საწყისს. წარმომადგენლობით დემოკრატიაში ყველა პროცესი ხმის მიცემით იწყება. საქართველოს კანონმდებლობა არ ავალდებულებს მოქალაქეებს ისარგებლონ აქტიური საარჩევნო უფლებით. ხშირად, მოქალაქეები თავს იკავებენ და არ მონაწილეობენ არჩევნებში, რადგან ფიქრობენ, რომ მათ ხმას საარჩევნო პროცესზე არანაირი გავლენა არ ექნება. ისტორიაში კი, არაერთი შემთხვევაა ცნობილი, როცა თუნდაც, ერთ ხმამ გადაწყვიტა კონკრეტულ უბანში არჩევნების ბედი. ამიტომ, ნებისმიერი მოსაზრება, რომელიც მსგავსი აზრის მატარებელია მცდარია, საარჩევნო პროცესში ნებისმიერი ამომრჩევლის ხმა მნიშვნელოვანია. რა განაპირობებს არჩევნების სისტემისადმი პესიმისტურ განწყობას? თათია ქინქლაძე –  არჩევნების მიმართ პესიმისტურ განწყობას მეტწილად განაპირობებს, არჩევნების შემდგომ, პოლიტიკური თანამდებობის პირების მხრიდან, მათივე საარჩევნო პროგრამით გათვალისწინებული დაპირებების შეუსრულებლობა. არსებული სოციალური და ეკონომიკური პრობლემები კვლავ დღის წესრიგში რჩება, რაც მოქალაქეების მდგომარეობას კიდევ უფრო ამძიმებს. აღნიშნული საკითხები მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მოსახლეობის განწყობებზე და უკარგავს მათ სურვილს, არჩევნების გზით ჩაერთოს პოლიტიკურ პროცესებში. უნდა გვესმოდეს, რომ სოციალური გარემოს ცვლილება შეუქცევადია. იმისთვის, რომ გავლენა მოვახდინოთ მიმდინარე პროცესებზე, მნიშვნელოვანია გავაკეთოთ არჩევანი. თუ არ ვისარგებლებთ საარჩევნო უფლებით კიდევ უფრო შემცირდება ჩვენი გავლენა სახელმწიფოში მიმდინარე პროცესებზე. რა უნდა გაკეთდეს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მხრიდან იმისთვის, რომ არჩევნები საქართველოში აქტიური და დაცული პროცესი გახდეს? როგორია, მაგალითად, თქვენი ორგანიზაციის როლი დამოუკიდებელი და თავისუფალი არჩევნების უზრუნველყოფის საქმეში? თათია ქინქლაძე –  საარჩევნო პროცესი ჩვენთვის მხოლოდ არჩევნების დღეზე დაკვირვებას არ გულისხმობს. 2018 წლის 28 ოქტომბრის საპრეზიდენტო არჩევნების გრძელვადიანი წინასაარჩევნო დაკვირვება 1 აგვისტოდან დავიწყეთ. მონიტორინგში ჩართულია ორგანიზაციის 69 გრძელვადიანი დამკვირვებელი, მთელი საქართველოს მასშტაბით. მონიტორინგის პროცესში ორგანიზაცია აკვირდება არა მხოლოდ იმას, თუ რამდენად არის არჩევნებისას დაცული საარჩევნო კანონმდებლობით დადგენილი წესები, არამედ, სხვა საკითხებს, რომელიც, შესაძლოა, კონკრეტულ შემთხვევაში, დარღვევად არ მიიჩნეოდეს, მაგრამ უარყოფითი გავლენა მოახდინოს თავისუფალ და თანასწორ საარჩევნო გარემოზე. არჩევნების დღეს ჩვენ გვაქვს ერთ-ერთი ყველაზე ფართომასშტაბიანი სადამკვირვებლო მისია, რომელიც 1000-მდე დამკვირვებლისგან შედგება. ორგანიზაციის ცენტრალურ ოფისში ფუნქციონირებს მონაცემთა ანალიზისა და ინციდენტების ცენტრი. სამართლიანი არჩევნები საპრეზიდენტო არჩევნებს, ტრადიციულად, ხმების პარალელური დათვლის მეთოდოლოგიით დააკვირდება, რაც გვაძლევს შესაძლებლობას დროულად აღმოვაჩინოთ დარღვევები, სისტემურად შევაფასოთ არჩევნების დღის პროცესი და გადავამოწმოთ ოფიციალური შედეგების სიზუსტე. გარდა ამისა, ორგანიზაცია ახდენს არასამთავრობო ორგანიზაციების არჩევნების პორტალის ადმინისტრირებას, „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციასა” და „საერთაშორისო გამჭვირვალობა-საქართველოსთან" ერთად. პორტალის მიზანია, დაინტერესებული მხარეების ინფორმირება, როგორც წინასაარჩევნო პერიოდის, ასევე არჩევნების დღეს დაფიქსირებული დარღვევების შესახებ. მსურველს შეუძლია, ეწვიოს ამ პორტალს და სარჩევნო დარღვევებისა და ინციდენტების შესახებ, მოგვაწოდოს ინფორმაცია , რომელიც ჩვენ საარჩევნო რუკაზე განთავსდება.

„საქართველოში სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი", - ამას საქართველოს კონსტიტუცია გვეუბნება. სად, როდის და როგორ შეუძლია ხალხს გამოხატოს, რომ ხელისუფლების წყაროს წარმოადგენს? რა ფორმით უნდა შეატყობინოს სახელმწიფოს მმართველებს, მათ მიერ გადადგმული ნაბიჯებიდან, რომელი მოსწონს და რომელს არ ეთანხმება? სადამდე შეიძლება მივიდეს ხალხის პროტესტი მაშინ, როცა ხელისუფლებას მისი აღარ ესმის? ბოლოდროინდელი მოვლენების გამო გააქტიურებული ამ თემების ირგვლივ, csogeorgia.org საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის თავმჯდომარეს, სულხან სალაძეს ესაუბრა. ესაუბრა მაკა ჯაიანი როგორია სამოქალაქო პროტესტის ფორმები, რომელსაც საქართველოს კანონმდებლობა, საერთაშორისო სამართალი უშვებს? სულხან სალაძე –  ეს საკითხი, შეიძლება, რამდენიმე ნაწილად გავყოთ. ერთია, როდესაც ადამიანები არ ეთანხმებიან ამა თუ იმ რეფორმას ან მოვლენას ქვეყანაში და ამ დამოკიდებულებას არჩევნების დროს გამოხატავენ. ამას, როგორც წესი, უკავშირდება ხელისუფლების ცვლილება, როგორც ადგილობრივ, ისე - ცენტრალურ დონეზე. ეს არის სტანდარტული ფორმა, რომელსაც მთელი ცივილიზებული მსოფლიო იცნობს და იყენებს, ის სამყარო, სადაც არჩევნები მართლაც არჩევნებია და არა მოჩვენებითი მოვლენა, რომლის შედეგადაც, ერთი პოლიტიკური ლიდერი ან პარტია ხმების 80%-ს იღებს. არის პროტესტის სხვა, კონკრეტული უკმაყოფილებიდან გამომდინარე ფორმები, რომელსაც ადამიანები უფრო ლოკალურად, უფრო სწრაფად იყენებენ. ეს არის: შეკრება, მანიფესტაცია, მიტინგი, სხვა, რომლის მონაწილეებიც გამოხატავენ თავიანთ დამოკიდებულებას, ღიად საუბრობენ იმის შესახებ, რაც აწუხებთ და, კანონის ფარგლებში, აკეთებენ მოწოდებებს. ეს მიღებულია ცვილიზებული სამყაროსთვის, ჯდება საერთაშორისო სტანდარტებში და, შესაბამისად, აღიარებულია ჩვენი კონსტიტუციითაც. იმის საილუსტრაციოდ, სათანადოდ სარგებლობენ თუ არა ადამიანები პროტესის გამოხატვის კანონიერი ფორმებით და ხომ არ არის სახელმწიფო სტრუქტურების მხრიდან ისეთი ჩარევა, რომელმაც, შეიძლება, ეჭვქვეშ დააყენოს ამ უფლებით სარებლობის რეალიზება, ბოლო დროს განვითარებული მოვლენები კარგი მაგალითია. ეს იყო კარგი ტესტი იმის დასანახად, ისწავლა თუ არა ახალმა ხელისუფლებამ წინა ხელისუფლების შეცდომებზე. დღე, როდესაც რუსთაველის გამზირზე კარვები აიღეს, ძალიან საინტერესო იყო, თავისი ქრონოლოგიით. ჩვენი კანონმდებლობა ამბობს, რომ ავტომობილების სავალი ნაწილის დაკავება მოქალაქეებს შეუძლიათ მხოლოდ მაშინ, როდესაც აქციის მონაწილეები იმდენნი არიან, რომ საფეხმავლო ნაწილზე ვერ ეტევიან. ლოგიკური კითხვა, დღის პირველ ნახევარში განვითარებული მოვლენების ფონზე, გაჩნდა ასეთი: იყო თუ არა „რუსთაველზე" მონაწილეთა ასეთი, კრიტიკული რაოდენობა? არ ყოფილა. ადამიანების რაოდენობა მიუთითებდა იმაზე, რომ საავტომობილო გზის გადაკეტვის წინაპირობა არ არსებობდა. გარდა ამისა, ქუჩაზე გადმოტანილი იყო კარვები. ჩვენი კანონმდებლობა კი, ამბობს, რომ საავტომობილო გზის მონაკვეთის დაკავება შეუძლიათ მხოლოდ ადამიანებს და არაფერ სხვას. შესაბამისად, ხელისუფლებას ჰქონდა საავტომობილო გზის გათავისუფლების კანონიერი უფლება. სხვა ვითარება გვაქვს კარვების „რუსთაველის" საფეხმავლო ნაწილიდან აღების შემთხვევაში. ჩვენ გვქონდა პრაქტიკაში საქმე, როდესაც „პარტიზან მებაღეებს" თბილისის მერიის წინ კარვის გაშლა უნდოდათ და თვითმმართველობამ ამაში ხელი შეუშალა. საია-მ ეს საქმე წაიღო სამართლოში, რომელმაც ძალიან ღიად თქვა, რომ იქ, სადაცაა ქვეითად გადაადგილების მონაკვეთი, ან ადმინისტრაციული შენობის ის ნაწილი, რომელიც ხელს არ უშლის უწყების ფუნქციონირებას, კარვის გაშლა არ არის კანონის დარღვევა და ამის გაკეთება ყველას შეუძლია. შესაბამისად, ის, რაც „რუსთაველზე" მოხდა საღამოს, როდესაც საფეხმავლო ნაწილზე, პარლამენტის წინ განლაგებული კარვები აიღეს, სახელმწიფოს ჩარევა არ იყო პროპორციული გამოხატვის თავისუფლებასთან მიმართებაში და ეს პოზიცია რამდენიმე საზოგადოებრივმა ორგანიზაციამ განცხადებითაც გამოვხატეთ. რატომ მოიქცა სახელმწიფო ასე, ზუსტად და ამომწურავად ჩვენთვის არ განუმარტავთ. დღის განმავლობაში, იყო საუბრები იმის შესახებ, რომ, შესაძლოა, იქ ნასვამი ადამიანიები იკრიბებოდნენ, რომ დაძაბულობის კერა იქმნებოდა, თუმცა, ასეც რომ ყოფილიყო, ეს არ იყო პირდაპირი პირობა იმისთვის, რომ საფეხმავლო ნაწილში გაშლილი კარვები აეღოთ. ასეთ დროს, სამართალდამცავების ვალდებულებაა, განარიდონ ადგილს ადამიანები, რომლებმაც, შეიძლება, ხელი შეუშალონ პროტესტის კანონიერ გამოხატვას. როგორ ფიქრობთ, ის, რაც ამ კონკრეტულ დღეს მოხდა - ჯერ კარვების საავტომობილო გზაზე გატანა, შემდეგ კი, საფეხმავლო ნაწილიდან მათი აღება, რასაც აქციის მონაწილეების მხრიდან შესაბამისი წინააღმდეგობა არ მოჰყოლია, ხომ არ არის იმის შედეგი, რომ მოსახლეობამ არ იცის საკუთარი უფლებები, არ იცის, რა და როგორ უნდა გააკეთოს, ან რა შეუძლია, როგორც მოქალაქეს, რომელსაც პროტესტის გამოხატვის უფლება აქვს? სულხან სალაძე –  კანონში, კონსტიტუციაში რომ არსებობს ჩანაწერი, ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა მოქალაქემ იცის მის შესახებ, შეკრებისა და მანიფესტაციის შესახებ კანონი, შესაძლოა, არც არასდროს გაახსენდეს რომელიმე მოქალაქეს, მაგრამ აბსოლუტურად დაუგეგმავად გახდეს მისთვის საჭირო, თუკი რაიმე ტიპის პროტესტში მონაწილეობას გადაწყვეტს. ამიტომ, აქ შემოდის მეორე საკითხი და ის უკავშირდება ხელისუფლებას. როდესაც იმართება შეკრება, მანიფესტაცია, მოქალაქეები გამოხატავენ პროტესტს, არის გამოსვლები, შეიძლება, შეიქმნას დაძაბულობის კერები და ა.შ., მოვლენების კანონის შესაბამისად და მშვიდად წარმართვაზე პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს, სამართალდამცავ ორგანოებს ეკისრებათ. ეს ნიშნავს, რომ ხელისუფლებამ უნდა უზრუნველყოს, ერთი მხრივ, შეკრებილი ადამიანების მშვიდობიანი პროტესტის გამოხატვა და, მეორე მხრივ, თუ ადგილი ექნა ისეთ რამეს, რაც, თავისი არსით, შეიძლება, უკანონო იყოს, ამ უკანონობის აღკვეთა დიახ, ეს მთავრობის ვალდებულებაა, მაგრამ, უხეშად რომ ვთქვათ, კარგი მთავრობები არ არსებობენ. სამოქალაქო აქტიურობის გარეშე, შეუძლებელია ხელისუფლება „ფორმაში" იყოს. თქვენ ბრძანეთ, რომ კარვები რუსთაველის გამზირის საფეხმავლო ნაწილიდან არ უნდა აეღოთ, მაგრამ აიღეს. არჩევნები ახსენეთ. არჩევნების დღე ერთადერთი დღეა, როდესაც ყველა მოქალაქე ხელისუფალი ხდება, მას აქვს რეალური ძალა, გადაწყვიტოს, როგორ გაგრძელდება ქვეყნის და, შესაბამისად, მისი ცხოვრება. ჩვენი მოქალაქეების უდიდეს ნაწილს ეს განცდა არა აქვს. დღემდე, კითხვაზე, - მიდიხარ თუ არა არჩენებზე, 50% მაინც გეტყვით, რომ - არა. რამდენად შეცვლის ამ სურათს სამოქალაქო განათლება? სულხან სალაძე – ქვეყანაში, ზოგადად, არის განათლების პრობლემა და ეს უკვე ძალიან კარგად ჩანს. ცხადია, სამოქალაქო განათლება ამ პრობლემის ერთ-ერთი ნაწილია. რაც ადრე აღიარებენ ამას შესაბამისი უწყებები, მით უკეთესი იქნება. რა თქმა უნდა, სამოქალაქო განათლების მიღება უმნიშვნელოვანესია, ამან უნდა უზრუნველყოს, მოქალაქის მიერ კანონიერი პროტესტის გამოხატვაც, რაც ხელისუფლებას აიძულებს, ხელი არ წაუცდეს ისეთ გადაწყვეტილებებზე, რომელიც სახელმწიფოს დააზიანებს. იმ მოვლენებში, რომელსაც ბოლო დღეებში ვხედავთ, ძალიან დიდი იყო რისკი მიგვეღო პროცესები, რომელიც სახელმწიფოს დააზიანებდა. ჩვენ ამ პრიზმიდან უნდა შევხედოთ ყველაფერს და არა იმით, დააზიანებს თუ არა კონკრეტული პროცესი ხელისუფლებას. უნდა გავითვალისწინოთ, ვის აძლევს ხელს ასეთი რამ, მათ შორის, ქვეყნის გარეთ, ვის სჭირდება საქართველოს, როგორც ქვეყნის, სახელმწიფოს დასუსტება. ამ კონტექსტში, რა თქმა უნდა, მეტი პასუხისმგებლობა მართებს, როგორც ხელისუფლებას, ისე - მოქალაქეს. მოქალაქეების პასუხისმგებლობაა, შეკრება იყოს მშვიდობიანი, არ იყოს კონფრონტაცია, ყველაფერი კანონის ფარგლებში მიმდინარეობდეს. ეს შედეგისთვისაც მნიშვნელოვანია, ვინაიდან, თუკი კანონიერ შეკრებაზე ხდება რაიმე ისეთი, რაც სცილდება კანონის ფარგლებს, ამან, შეიძლება, ეჭვქვეშ დააყენოს მანამდე გაკეთებული მოთხოვნების ლეგიტიმურობა. ეს საფრთხეს შეუქმნის მთლიანობაში ძალიან ბევრ სიკეთეს, მათ შორის, მოახდენს თავად ამ უფლებით - პროტესტის გამოხატვის უფლებით სარგებლობის დისკრედიტაციას. რაც შეეხება არჩევნებს. არჩევნების დღეს ნამდვილად მოქალაქეები არიან ხელისუფლებაში, მაგრამ არჩევნები არ არის მხოლოდ არჩევნების დღე. არევნების დასრულებიდან უკვე არჩევნები იწყება, უბრალოდ, პროცესია განსხვავებული. თუ მოქალაქეები ადუნებენ ყურადღებას, თუ ისინი საუბრობენ იმაზე, რომ მაინც არაფერი შეიცვლება, რა აზრი აქვს - ასეთი რამ მომისმენია ძალიან ბევრგან და ხშირად, როგორც ურბანულ გარემოში, ისე - სოფლად, ასეთი დამოკიდებულება პირდაპირ ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ ზუსტად იმ მოცემულობაში ვართ, როგორსაც ვიმსახურებთ. კანონიერი პროტესტის, საჭირბოროტო საკითხების ხელისუფლებისთვის მუდმივად შეხსენების გარეშე, მნიშვნელოვანი ცვლილებები არ ხდება. რას სძენს ან რას აკლებს სამოქალაქო პროტესტს პროცესში პოლიტიკური პარტიების ჩართვა? სულხან სალაძე –  ეს ძალიან საინტერესო საკითხია. ბევრი საპროტესტო აქცია მინახავს, სადაც ღიად ფიქსირდებოდა, რომ სცენა, აქცია არ არის პოლიტიკოსებისთვის. ასე იყო, მაგალითად, „ბასიანთან" დაკავშირებულ აქციაზე, სადაც, პოლიტიკოსების მხრიდან, მაქსიმალური იყო მიტმასნების, ლიდერობის ხელში აღების მცდელობა. გამოცდილებამ გვაჩვენა, რომ აქტიური ადამიანების დიდი ნაწილს, რომლებიც საუბრობენ პრობლემების შესახებ ქვეყანაში და ორგანიზებას უწევენ საპროტესტო აქციების, მაინც და მაინც არ აქვთ პოლიტიკური ჯგუფებისადმი ნდობა. კარგია ეს თუ ცუდი? ცუდია, რადგან ეს პირდაპირ პროპორციულად აისახება არჩევნებზე. ამასთან, ეს ნიშნავს იმას, რომ ამ ქვეყანაში არის ჯანსაღი პოლიტიკური ძალის აუცილებლობა. ამის დასტური იყო თვითმმართველობის ბოლო არჩევნები თბილისში, როდესაც დამოუკიდებელმა კანდიდატმა, სახელისუფლებო კანდიდატის შემდეგ, ყველაზე მეტი ხმა მიიღო, მან აჯობა იმ დროს მთავარ პოლიტიკურ ოპოზიციას. ეს იყო მნიშვნელოვანი შეტყობინება, რომ ადამიანებს სჭირდებათ, არა იმდენად პოლიტიკური პარტიები, არამედ ადამიანები, ვისი ნდობაც ექნებათ. დიდია ალბათობა იმისა, რომ სხვა მუნიციალიტეტებში ადამიანებმა, რომლებიც არ იქნებიან აფილირებული პოლიტიკურ პარტიებთან, მოსახლეობის მაღალი მხარდაჭერა მიიღონ. ბუნებრივად, სამოქალაქო სექტორმა, მოქალაქეებმა, იდეებისა და აზრების რეალიზებისთვის, მოკავშირე უნდა ეძებონ პოლიტიკურ პარტიებში, რომლებმაც, მათთვის მნიშვნელოვანი საკითხები პროგრამაში უნდა შეიტანონ, გაახმოვანონ პარლამენტში, საკრებულოში, პროექტებად აქციონ, მხარი დაუჭერონ რეალურ ცვლილებებს. შესაბამისად, ვითარება, რომელიც ახლა გვაქვს, მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენს. ჩვენ ვნახეთ კიდევაც, როგორ შეიცვალა ვითარება „რუსთაველზე", როდესაც ერთ ღამეს პოლიტიკოსებმა განაცხადეს, რომ მეორე დღიდან აქციის მართვას გადაიბარებდნენ. ბევრს და, მათ შორის, მეც დაგვრჩა შთაბეჭდილება, რომ, იმ შემთხვევაში, თუკი პოლიტიკური პარტიები ამ პროცესში არ ჩაერეოდნენ, შედეგი უკეთესი იქნებოდა. იქნებ, სჯობდეს, სამოქალაქო პროტესტი დარჩეს სამოქალაქო პროტესტად, პოლიტიკოსებმა კი, იმუშაონ იმ ფრონტზე, რომელიც აქვთ - საკრებულოში, პარლამენტში და ა.შ.? სულხან სალაძე –  საქმე ის არის, რომ აქციაზე მისვლას ვერავინ ვერავის აუკრძალავს, თუმცა, ისინი, ვინც აქციას მართავენ, თავად წყვეტენ, ვის მისცენ სიტყვა და ვის - არა. რა თქმა უნდა, გაცილებთ იოლია პროცესის დისკრედიტირება, როდესაც მასში პოლიტიკური პარტიები ერევიან. პირველ დღეს, განაჩენის გამოცხადების დღეს, იყო მართლაც ბუნებრივი პროტესტი და მუხტი. ხელისუფლებამ დაინახა, რომ უამრავი ადამიანი შეიკრიბა პროკურატურის წინ, წამოვიდა „რუსთაველზე", რომ ხალხი ემატებოდა და ემატებოდა, გამზირი გაივსო... ჩვენ ვნახეთ მთავარი პროკურორის სიტყვაც, მის გადადგომამდე, როცა ხმის კანკალით ლაპარაკობდა. ხელისუფლებამ იგრძნო, რომ ყველაფერი ისე არ იყო, როგორც, შეიძლებოდა, დაეგეგმა. როგორც კი, პროცესში პოლიტიკური პარტიები გააქტიურდნენ, გააქტიურდა მეორე მხარეც და სოციალური ქსელები ამის საუკეთესო ილუსტრატორი იყო. ყველამ დავინახეთ, როგორ ეუბნებოდნენ ადამიანებს, - სად გადიხართ, ვის გვერდით აპირებთ დადგომას, დაგავიწყდათ, წინა წლებში რა ხდებოდა და ა.შ. დაიწყო პროცესის მარგინალიზაცია. ასეთი რამ მუშაობს, ამ ხერხს ბევრი ხელისუფლება იყენებს, მაგრამ ეს ცუდია თავად ხელისუფლებისთვის. შეიძლება, დროის მოცემულ მონაკვეთში, რაღაც დოზით, შეამცირო პროტესტი, მაგრამ, როცა საქმე გვაქვს სისტემურ პრობლემებთან, რომელსაც რეფორმები სჭირდება, პროტესტი მალე მეტი ძალით იფეთქებს. ამ შემთხვევაში, ჩვენ სწორედ სისტემურ პრობლემასთან გვქონდა საქმე. ეს არ იყო ინდივიდუალური პროტესტი - აქციაზე უამრავი შვილმოკლული მშობელი გამოდიოდა და საუბრობდა თავის საქმეებთან დაკავშირებით. თუ ფართო კუთხით შევხედავთ, ეს იყო პროტესტი, რომელიც ღიად გვეუბნებოდა, რომ ამ ქვეყანაში გამოძიებას აქვს პრობლემა, სასამართლოს აქვს პრობლემა, რომ ამ ქვეყანაში შესაძლებელია, ვიღაც არაფორმალურად მონაწილეობდეს პროცესებში, კვალის განადგურებაში ან დამნაშავის დაფარვაში, რომ, შეიძლება, შენი საქმე თაროზე იდოს წლების განმავლობაში და ა.შ. როდესაც ჩვენ, სამოქალაქო სექტორი ამ პრობლემების, მათ შორის, მთავარი პროკურორის შერჩევის წესის შესახებ ვლაპარაკობდით, გაცილებით მეტ გაგებას ვიღებდით საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და დიპლომატიური კორპუსის წარმომადგენლებისგან, ვიდრე თავად ხელისუფლებისგან. იგივე, ყოფილი პრემიერის რეაქცია საზოგადოებრივი ორგანიზაციების განცხადებაზე, იყო პასუხი არა რომელიმე პრობლემაზე, რომლის საკითხიც დავსვით, არამედ, საყვედური, რომ სამოქალაქო სექტორი გასცდა თავის მანდატს. არადა, ამ პრობლემების გამო მივიღეთ ის, რაც მივიღეთ „რუსთაველზე". ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში, ეს, მართლაც, მასშტაბური საპროტესტო აქცია იყო. ზოგადად, რამდენად უადვილდება საქართველოს მოქალაქეს მსგავს აქციებში ჩართვა, რამდენად სოლიდარულია იგი? სულხან სალაძე –  ესეც ძალიან საინტერესო საკითხია. ჩვენ სულ ვსაუბრობთ სასამართლო სისტემაში არსებული პრობლემების შესახებ, მაგრამ ვერც სამოქალაქო სექტორმა, ვერც მედიამ შეძლო, ეს პრობლემა, ინდივიდუალურად, მოქალაქეების დონეზე დაეყვანა. არავის მოწონს გირგვლიანის მოსამართლეები, ის ჩინოვნიკები, რომლებიც პროკურატურაში გავლენიანები იყვნენ ადრეც და დღესაც არიან, აქვთ ამაზე პროტესტი, მაგრამ ვითარების სიმწვავეს სრულად ვერ აღიქვამენ. ეს მნიშვნელოვანი პრობლემაა, რადგან დიდი რეფორმების მოთხოვნა მოდის მოქალაქეებისგან. ჩვენ ვხედავთ, რომ გარკვეული ტიპის აქციებზე სულ ერთი და იგივე ადამიანები იკრიბებიან. არ ვლაპარაკობ ბოლო აქციებზე, მაგრამ, მაგალითად, 17 მაისის, შრომის უსაფრთხოების გამო გამართულ აქციებზე, როდესაც ჭიათურასა თუ ტყიბულში ტრაგედიები ხდება, როგორც წესი, ადამიანების ერთი და იგივე ჯგუფი გამოდის და გამოხატავს პროტესტს. ეს ცუდი არ არის, ცუდია ის, რომ სახლში ვიღაც ზის, ტელევიზორში უყურებს ამ ამბავს, შეწუხებულიცაა, მაგრამ არ არის სოლიდარული იმ მასშტაბით, რომ ქვეყანაში რეალური ცვლილებები დავინახოთ. რა საშუალებები გვაქვს იმისთვის, რომ ადამიანებმა, რომლებსაც, პროტესტის გამოსახტად, გარეთ გასვლა უჭირთ, თავისი დამოკიდებულება დააფიქსირონ, ხელისუფლებას ხმა მიაწვდინოს? სულხან სალაძე –  პირველ ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ, თუკი ადამიანები პროტესტს ტელევიზორთან გამოხატავენ, ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ისინი საარჩევო ყუთთან არ გამოხატავენ პროტესტს. რაც შეეხება პროტესტის სხვა ფორმებს. აქაც საინტერესო ვითარება გვაქვს. ხელისუფლებამ, დიდი სჯა-ბაასის შემდეგ, შექმნა პორტალი ichange.gov.ge, რომელიც პეტიციების საშუალებით გადაწყვეტილებების მიღებას ითვალისწინებს. თუმცა, იმდენად მაღალია ციფრი ხელმომწერებისა, რომელიც პეტიციის განხილვას ესაჭიროება, შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ ეს პლათფორმა უსარგებლოა. საუბარია 10 000 ხელმოწერაზე მაშინ, როდესაც, იგივე საყდრისთან, „პანორამა თბილისთან" დაკავშირებით, პეტიციებისთვის 4-5 ათასი ხელმოწერა მოგროვდა. ეს არის ჭერი, რომელსაც დიდი აქტიურობის შედეგად მივაღწიეთ. ძალიან ბევრ ქვეყანაში, ელექტრონული პლათფორმები არ არის მიბმული ხელმოწერების კონკრეტულ ციფრზე. ბალტიისპირეთი ამის საუკეთესო მაგალითია. ესტონეთში საკითხის განხილვა საერთოდ არ არის დამოკიდებული ხელმომწერთა რაოდენობაზე. ჩვენთან საუბრობენ იმაზე, რომ ბრიტანეთში ხელმომწერთა დაახლოებით იგივე რიცხვია. მოდი, მაშინ შევადაროთ ბრიტანეთისა და საქართველოს მოსახლეობის რაოდენობა და ვნახოთ, პროცენტულად რა ციფრებზეა საუბარი. ჩვენ ვთავაზობთ ხელისუფლებას, შეამციროს ეს რიცხვი, მაგრამ ამის გაგონებაც არ უნდათ. ამის გამო, ადამიანები ირჩევენ არა სამთავრობო პლათფორმას, რომელსაც განხილვის ვალდებულებაც აქვს, არამედ ალტერნატიულ რესურსებს, რომელიც თავისუფალია და არ გზღუდავს - manifest.ge, google-ის რესურსები, ichange, სხვა. არადა, მომავალი არის ელექტრონული მმართველობის, თანამედროვე რესურსების. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ამ პრაქტიკის აქტიურად დანერგვის შემთხვევაში, გარკვეული პრობლემების განხილვა სხვა სიბრტყეებში გადაინაცვლებდა.