უნგრული არასამთავრობო ორგანიზაციების გამოცდილების შესახებ სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების განვითარებისა და ფანდრაიზინგის კონსულტანტ ბალაშ სატორს ვესაუბრეთ. ესაუბრა მარიამ პატატიშვილი უნგრეთის მაგალითზე, როგორ მიაღწიეს უნგრულმა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა ფინანსურ მდგრადობას? როგორ მოიძიეს დაფინანსების წყაროები?  ბალაშ სატორი – პასუხი კომპლექსურია: ტრადიციულად, არსებობს დაფინანსების მოპოვების მრავალი გზა. უნგრეთში მოქმედებდა საგადასახადო კოდექსი, რომელიც არასამთავრობოებს საშუალებას აძლევდა დაფინანსება მიეღოთ კომპანიებისა და კერძო პირების გადასახადებიდან გარკვეული პროცენტის სახით. ასე ხდებოდა 20 წლის განმავლობაში. ეკონომიკური კრიზისის შემდეგ, ეს ბენეფიტი გაუქმდა. მეორეს მხრივ, უნგრულ არასამთავრობო ორგანიზაციებს აქვთ სხვა გზებიც დაფინანსება მიიღონ სახელმწიფოსგან: ისინი სხვადასხვა მომსახურებას სთავაზობენ სახელმწიფოს, ეს საკმაოდ კონკურენტუნარიანი გარემოა. ცხადია, არსებობს პრობლემები და შეცდომებიც. კრიზისმა აჩვენა, რომ არასამთავრობოები ვერ იქნებიან მდგრადი, რადგანაც დამოკიდებული არიან, მაგალითად, ევროკავშირის, აშშ-ს დაფინანსებაზე და არ გააჩნიათ დაფინანსების ალტერნატიული წყაროები. შეკითხვაზე, თუ როგორ ახერხებენ უნგრული არასამთავრობოები იყვნენ სტაბილურები, გიპასუხებთ: ისინი ამას ვერ ახერხებენ. უნგრული არასამთავრობო ორგანიზაციების უმრავლესობას აქვს ფინანსური პრობლემები, იბრძვიან არსებობისთვის. შეგვიძლია ასე დავსვათ შეკითხვა: რამდენად განსხვავდება ან გავს უნგრული გარემო ქართული რეალობისგან? ჩემის აზრით, ძირითადი განსხვავება არის ის, რომ უნგრეთში მოქმედებს გარკვეული მექანიზმები, სამართლებრივი ჩარჩოები, არსებობს წარსული გამოცდილება. როგორც ვხედავ, საქართველო ახლა აყალიბებს ამ მექანიზმებს. დრო არის საჭირო იმისთვის, რომ არასამთავრობოები მიხვდნენ, რომელ სფეროში შეძლებენ პროგრესირებას, დაფინანსების მოძიებას და სტაბილურობის მიღწევას. ვფიქრობ, ეს დიდი განსხვავებაა ჩვენს შორის. მაგრამ ბოლო ხუთი-ექვსი წელია უნგრეთში სიტუაცია უარესდება ამ კუთხით. ხოლო საქართველოში უმჯობესდება. წარმატებებს გისურვებთ თქვენს საქმიანობაში! დიდ ქვეყნებს აქვთ დიდი ბაზარი და მეტი შესაძლებლოებიც. საინტერესო იქნებოდა პატარა ქვეყნების გამოცდილებაზე გვესაუბრა. რომელი ქვეყნების გამოცდილება შეუძლიათ გაიზიარონ საქართველოში არსებულმა სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზიებმა?  ბალაშ სატორი – ვფიქრობ, საინტერესოა როგორც დასავლეთის, ასევე აღმოსავლეთის ქვეყნების გამოცდილება. თქვენ აპირებთ მოწინავე სისტემის დანერგვას, როცა არასამთავრობო ორგანიზაციები არიან სახელმწიფოს კონტრაქტორები. სხვადასხვა ქვეყნებში ფუნქციონირებს სხვადასხვა მოდელი. მაგალითად, უნგრეთში ამ მოდელს ნორმატიული მხარდაჭერა აქვს: თუ თქვენ გსურთ რაიმე სახის მომსახურება შესთავაზოთ (ის, რაც სახელმწიფომ უნდა შესთავაზოს მოქალაქეებს), თქვენ უნდა შეესაბამებოდეთ სახელმწიფოს მიერ დაწესებულ სტანდარტებს. თითოეულ ადამიანზე, რომელსაც მოემსახურებთ, თქვენ მიიღებთ ფიქსირებულ თანხას. ეს საინტერესო მოდელია. სხვა მოდელი მოქმედებს ჩეხეთში. აქ ამჟამად ცდიან ვაუჩერულ სისტემას. მაგალითად, თუ თქვენ ხართ სპეციალური საჭიროების მქონე ადამიანი და გეკუთვნით სახელმწიფოსგან გარკვეული მომსახურების მიღება, თქვენ იღებთ ვაუჩერს და ამ ვაუჩერით უხდით სოციალური სერვისების პროვაიდერს. ეს საინტერესო კონცეფციაა. არ ვიცით, როგორ იმუშავებს იგი, მაგრამ არის ძალიან სასარგებლო - მას ბაზრის ელემენტები შემოაქვს სერვისის მიწოდებაში. სახელმწიფოსთან კონტრაქტორობის კუთხით, საინტერესოა ეტონეთის, ხორვატის და უნგრეთის მაგალითიც. აქ მოქმედებს სახელმწიფო ფონდი არასამთავრობო ორგანიზაციების დასახმარებლად. სამივე ქვეყანაში ფონდი აფინანსებს არასამთავრობოების ფუნქციონირების ხარჯებს. ზოგადად, ადვილია დაფინანსების მიღება პროგრამებითვის, მაგრამ რთულია - ორგანიზაციის ფუნქციონირების ხარჯებისთვის თანხების მოზიდვა. ამ სამ ქვეყანას დაფინანსების ერთნაირი ფორმულა აქვთ. უკრაინაში ჯერ არ მიუღიათ ეს კანონი, მაგრამ ემზადებიან ამისთვის. იმედია, ორიოდ წელიწადში, თქვენთანაც იქნება სახელმწიფო ფონდი, რომელიც დაეხმარება არასამთავრობო სექტორს განვითარებაში. არა რომელიმე მიმართულებას, არამედ, ზოგადად, სექტორს. დაფინანსების წყარო სხვადასხვა შეიძლება იყოს - გარკვეული პროცენტი ლატარიიდან, ან გადასახადებიდან, რომელსაც სახელმწიფო იღებს. დონორებს სერიოზული როლი აკისრიათ, მაგრამ მათგან მიღებული დაფინანსება არ შეიძლება იყოს მუდმივი. საპარლამენტო, საპრეზიდენტო არჩევნების ფონზე, როდესაც ქვეყანაში არ არის სტაბილური გარემო, არ არის სტაბილური ეკონომიკა, დონორები ღელავენ. ამ პირობებში, როგორ უნდა მიაღწიონ სტაბილურობას არასამთავრობო ორგანიზაციებმა?  ბალაშ სატორი – იმ ორგანიზაციებისთვის, რომელთაც უკვე აქვთ კარგი იმიჯი, არიან ცნობილი და უკავიათ მნიშვნელოვანი ადგილი საზოგადოებაში, უფრო ადვილია დაფინანსების მოზიდვა. საზოგადოება გრძნობს, რომ ასეთი ორგანიზაციების არსებობა საჭიროა და უჩნდებათ მოტივაცია დაეხმარონ ასეთ ორგანიზაციებს. პატარა ორგანიზაციებისთვის რთულია კონკურენცია გაუწიონ დიდ ორგანიზაციებს. როდესაც ხართ დიდი ორგანიზაცია, თქვენ გაქვთ კარგი დაფინანსება, გყავთ ადამიანური რესურსები, რომლებიც ზრუნავენ კონტრაქტებზე, თქვენს პოპულარიზაციაზე, ურთიერთობენ დონორებთან. პატარა არასამთავრობოებს არ აქვთ ამისი რესურსი. სამაგიეროდ, პატარა ორგანიზაციებს აქვთ უფრო მჭიდრო და უშუალო ურთიერთობა ადამიანებთან, რომელთაც ეხმარებიან. ვფირობ, კომპანიების და კერძო პირების მხრიდან დაფინანსების მოზიდვა საქართველოში უნდა განვითარდეს კიდევ უფრო მეტად. თქვენ შეგიძლიათ თქვათ, რომ არასამთავრობოებს არ აქვთ კავშირი მდიდარ ხალხთან, მაგრამ ისიც ნათელია, რომ არ ცდილობთ დაუკავშირდეთ მდიდარ ან ნაკლებად მდიდარ ადამიანებს. არასამთავრობო ორგანიზაციებმა უნდა დაიწყონ თავისი აუდიტორიის შექმნა ადამიანებსგან, რომელთაც მოსწონთ და აინტერესებთ არასამთავრობოების საქმიანობა, ამის შემდგომ, მათ შეუძლიათ ამ ადამიანებს სთხოვონ ერთჯერადი არ რეგულარული დონაცია. ეს მეთოდი მუშაობს ბევრ სხვა პატარა ქვეყანაში და საქართველოშიც უნდა გაამართლოს. საქართველო ახდენს ღვინისა და წყლის ექსპორტს დიდი მოცულობით. რატომ არ შეიძლება მიიღოთ ძალიან მცირე პროცენტი ნაბეღლავის ან ბორჯომის ყველა გაყიდული ბოთლიდან? ერთი პროცენტიც კი უკვე უზარმაზარ შემოსავალს უდრის. ვფიქრობ, თქვენ გაქვთ ისეთი რამ, რაც დაგეხმარებოდათ დაფინანსების მოზიდვაში: თქვენი კულტურული მემკვიდრეობა და ეროვნული სიამაყე. თუ თქვენ შეძლებთ იპოვოთ დონორები, რომლებსაც აქვთ ამ სახის ღირებულებები და შეძლებთ დაარწმუნოთ ისინი, რომ შეგიძლიათ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოთ კულტურული და ისტორიული მემკვიდრეობის დაცვის სფეროში, თქვენ შეძლებთ მოიპოვოთ დაფინანსება. ნახევარი მილიონი ადამიანი არ არის ცოტა დაფინანსების მოსაძიებლად. ერთი მილიონი ქართველიც, რომელიც საზღვარგარეთ ცხოვრობს, არ არის ცოტა. ისინი ცხოვრობენ ქვეყნებში, სადაც არსებობს მაღალი სოფისტიკური ფილანტროპიის კულტურა. იქ ყველამ იცის არასამთავრობო ორგანიზაციების შესახებ. და კვლავ, მთავარია როგორ მოვიძიიოთ ეს ხალხი, როგორ შევთავაზოთ გაუწიონ დახმარება არასამთავრობო ორგანიზაციებს.

რა ხდება სამოქალაქო სექტორში, რა შეიცვალა არჩევნებიდან დღემდე და რის მოლოდინშია სექტორი? ამ საკითხებზე ვესაუბრეთ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველოს" აღმასრულებელ დირექტორს ეკა გიგაურს. ესაუბრა ლალი შალვაშვილი თქვენი აზრით, რას მიაღწია და რა აქვს მისაღწევი საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს, საუბარი დავიწყოთ იმ მინუსებით და პლუსებით, რაც სექტორს აქვს...  ეკა გიგაური – ეს საკმაოდ რთული კითხვაა. ყოველთვის  ვსაუბრობთ  მინუსებზე და პლუსებზე, მე მიმაჩნია, რომ საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის  ერთ–ერთი  დიდი პრობლემაა, რომ ისინი  გრანტებზე არიან დამოკიდებული.  ერთი მხრივ,  კარგია  რომ გაქვს გრანტი  და  პროექტი,  ან იკვლევ  რაიმეს, მაგრამ მეორე მხრივ, როცა რაღაც აქტუალურ საკითხზე რეაგირებაა საჭირო, შესაძლოა პრობლემის წინაშე აღმოჩნდე, რადგან გრანტის ფარგლებში განსახორციელებელი აქტივობა იმ მომენტში, შესაძლოა, სულაც  არ იყოს პრიორიტეტული და  სულ სხვა საკითხი შეიძლება იყოს აქტუალური, ეს ყოველივე  კი, დამატებით დროის  და ადამიანური რესურსების ხარჯვასთან არის დაკავშირებული. თქვენ ამბობთ, რომ რომელიმე კონკრეტული პროექტის პრიორიტეტი  შეიძლება არ პასუხობდეს დროის მოთხოვნებს?   ეკა გიგაური – რა თქმა უნდა. მაგალითად ჩვენ გვაქვს სამწლიანი პროექტი და სამი წლის წინ დაგეგმილი ღონისძიებები, შეიძლება, სულაც არ იყოს რელევანტური, თუნდაც ერთი წლის შემდეგ. მით უმეტეს საქართველოში, სადაც სიტუაცია ძალიან ხშირად იცვლება და შესაბამისად, ძალიან რთულია გათვალო,  რა შეიძლება იყოს მნიშვნელოვანი. რამდენიმე წლით ადრე ეფექტური ადვოკარიტების კამპანიის გათვლაც არაა მარტივი ამოცანა.  თუმცა, ჩვენი ორგანიზაციისთვის  ეს არ არის პრობლემატური დაფინანსების  სტრუქტურისა და ადამიანური რესურსებიდან გამომდინარე. პროექტული აქტივობების გარდა, სხვა საქმეც შეგვიძლია გავაკეთოთ. ჩვენი საქმიანობის ზუსტად ნახევარი დაკავშირებულია ისეთ სამოქალაქო აქტივობებთან, რომელიც შეიძლება  არ იყოს  გათვალისწინებული არცერთ პროექტში.  ბევრ ახალ და  საინტერესო ინიციატივას მოხალისეობრივი საწყისებით ვახორციელებთ. შედარებით პატარა ორგანიზაციებისთვის პროექტებს მიღმა საქმიანობა სირთულეებთანაა დაკავშირებული.   რა გამოსავალს ხედავთ? ყველამ ვიცით, რომ არასამთავრობო სექტორის დაფინანსების თითქმის ერთადერთი წყარო საერთაშორისო, დონორი ორგანიზაციები არიან...   ეკა გიგაური – გამოსავალი,  ჩემი აზრით, ის არის რომ ყველამ, თითოეულმა ადამიანმა გაითავისოს,  რომ ამ ქვეყნის მოქალაქეები ვართ და სამოქალაქო საქმიანობაში მივიღოთ მონაწილეობა. ყველას – მეც, თქვენც, სხვებს, ბიზნესის წარმომადგენლებს, საკუთარი საქმიანობის გარდა, უნდა გვაინტერესებდეს სხვადასხვა პრობლემების მოგვარება, მაგალითად, როგორიცაა გამწვანების, დასუფთავების თუ სხვა პრობლემები. ქართულმა საზოგადოებამ უნდა იზრუნოს, ასეთი აქტივისტების ჯგუფების  გაძლიერებაზე.  ამას იმიტომ ვამბობ, რომ ძალიან იშვიათია ბიზნესის ან მოქალაქის მიერ არასამთავრობოებისთვის დონაცია ან შემოწირულობა.  არასამთავრობოების საქმიანობის ერთ–ერთ მინუსად სწორედ ბიზნესთან აუწყობელ თანამშრომლობას ასახელებენ, თუმცა დასძენენ, რომ ეს ორმხრივი პრობლემაა...  ეკა გიგაური – ბიზნესმაც  ვერ ააწყო ასეთი ურთიერთობა სექტორთან. აქამდე ამას პოლიტიკური გარემოც განაპირობებდა, მაგალითად  ჩვენ კრიტიკული  არასამთავრობო ორგანიზაცია  ვართ  და შესაბამისად, არ მოისურვებდნენ ჩვენთან ურთიერთობას. ამის შესახებ  ვიღაცეებმა პირდაპირ  გვითხრეს კიდეც. ამას გარდა,  ვფიქრობ, რომ  მათ არ აქვთ გაცნობიერებული,  რომ  შეუძლიათ რაიმე გაუკეთონ იმ რაიონს და თემს, სადაც ისინი ცხოვრებენ . იქნება ეს გარემოს დაცვა, თუ სხვა რამ, შესაძლოა  ეს მათი ინტერესი სულაც არ იყოს, მაგრამ ეს საკითხები გავლენას ახდენს საზოგადოების ცხოვრებაზე. მგონია, რომ გამოსავალი არის საინფორმაციო კამპანია, რომლითაც ყველას მივაწვდით ინფორმაციას, რომ ერთად უნდა ვიზრუნოთ ლოკალურ პრობლემებზე.   ჩვენ გვქონდა ბიზნესის წარმომადგენლებთან შეხვედრა, შევხვდით ასოციაციების წარმომადგენლებსაც და გვინდოდა გარკვეული თანამშრომლობა, იგივე ბიზნესის ანგარიშვალდებულების საკითხები წამოგვეწია, თუმცა მათ არანაირი ინტერესი არ გამოუხატავთ.   საერთაშორისო  ორგანიზაციებსა და დაფინანსების წყაროებზე ვისაუბრეთ, მზად არის არასამთავრობო სექტორი, რომ თავად შესთავაზოს საერთაშორისო ორგანიზაციებს წინადადებები, თემატიკა, რათა პროექტულმა აქტივობებმა არ დაკარგოს აქტუალობა?   ეკა გიგაური – ჩვენი დაფინანსება გვაძლევს, ასე ვთქვათ, „მოქნილობას", რადგან მენეჯმენტის და ფინანსური სტრუქტურა აწყობილი გვაქვს საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად, მაგრამ ასე არ არის ყველა ორგანიზაციაში. შესაბამისად, მგონია, რომ დონორებმა  თავიანთ სტრატეგიას უნდა გადახედონ. თუ მათ უნდათ, რომ ძლიერი ორგანიზაციები კიდევ უფრო გაძლიერდნენ, კარგია, მაგრამ თუ უნდათ, რომ პატარა ორგანიზაციები, რომლებიც ადგილობრივი თემის პრობლემებზე მუშაობენ, გაძლიერდნენ, უნდა იფიქრონ  პოლიტიკის გადახედვაზე. შეიძლება ეს, მათი მხრიდან მეტ რისკთან არის დაკავშირებული, მაგრამ გარკვეული შეკრული წრეა – იმისთვის რომ ბიზნესმა და მოქალაქეებმა შემოწირულობები გაიღონ, არასამთავრობოებმა უნდა აჩვენონ, რომ მიზანს მიაღწიეს და ისეთ საკითხებზე საუბრობენ, რომელთანაც ყოველდღიური შეხება აქვს მოსახლეობას. შეიძლება ეს იყოს წყალგაყვანილობის,  გზის მოწესრიგების, ან ნაგვის გატანის საკითხები. ძალიან მნიშვნელოვანია რომ ადგილებზე იყვნენ ჯგუფები, რომლებიც ლოკალურ პრობლემებზე იმუშავებენ. ამისთვის მათ დაფინანსება სჭირდებათ. როცა ბიზნესი, ან მოქალაქე დაინახავს, რომ  მათ  რაღაც  საკითხი  მოაგვარეს,  მხარს დაუჭერენ და ხელს შეუწყობენ. ამიტომ ვფიქრობ, რომ ამ მიმართულებით დონორები შეცვლიან სტრატეგიას.   ვფიქრობ, რომ რეგიონში მომუშავე ორგანიზაციებმა უკეთ იციან ადგილობრივი პრობლემები, ვიდრე მაგალითად მე. ეს მათი უპირატესობაა. შეიძლება მათ საგრანტო განაცხადი მოთხოვნების შესაბამისად ვერ დაწერონ და ამ მიმართულებით სამუშაო და ტრენინგებია ჩასატარებელი, მაგრამ მათ ლოკალური პრობლემები რომ უკეთ იციან ეს ფაქტია.   თქვენი აზრით, რა გავლენას ახდენს სამოქალაქო სექტორი საზოგადოებაზე? ბოლო წლებში გამოქვეყნებული კვლევების თანახმად სექტორის ცნობადობა მოკრძალებულია...   ეკა გიგაური – თუკი  ვინმე  იტყვის, რომ წინასაარჩევნოდ  სამოქალაქო სექტორი სუსტი იყო, მას ნამდვილად არ დავეთანხმები, რადგან წინასაარჩევნოდ ძალიან ბევრ რაღაცას მივაღწიეთ.   მთელ სექტორზე საუბრობთ? ეკა გიგაური – ჩვენ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ვგრძნობდით რომ ვახდენდით გარკვეულ გადაწყვეტილებებზე და მიმდინარე პროცესებზე გავლენას, ამას ვხედავდით  ყველა,  ვისთანაც ერთად  ვთანამშრომლობდით. სექტორი გარკვეულწილად სუსტია, თუმცა მზაობა არის რომ ჩართონ ყველაფერში სამოქალაქო სექტორი.   თუმცა სექტორის ჩართვის მცდელობები 2003 წლის შემდეგ, ახალი ხელისუფლების მოსვლი პირველ ეტაპზეც იყო...   ეკა გიგაური – ეს ნამდვილად იყო. ახლა არ ვიცი და ვერ ვიტყვი, რომ სულ ასე იქნება, თუმცა გარკვეულ პროცესებზე გავლენას ახდენს ჩვენი საქმიანობა. რაც შეეხება ნდობას, ჩვენი ორგანიზაციის სამუშაოს დღის წესრიგსაც რომ შევხედოთ, არის საკითხები, რომელიც მოსახლეობისთვის  ყოველდღიურ  პრობლემას არ წარმოადგენს. ვცდილობთ ყოველთვის ისეთი  საქმე  ვაკეთოთ,  რაც  მოსახლეობას აწუხებს. თუ ავიღებთ საარჩევნო კანონმდებლობას ეს მნიშვნელოვანია,  მაგრამ მოსახლეობისთვის უფრო მნიშვნელოვანი სადაზღვევო პოლიტიკაა, ამიტომ  გვაქვს  უფასო საკონსულტაციო ცენტრები და სადაზვევო საკითხებზეც ვმუშაობთ.  ჩემი აზრით,  სამოქალაქო სექტორის  მიმართ  ნდობა  ყოველ ჯერზე  მაშინ იზრდება, როცა ნდობა პოლიტიკური მხარეების მიმართ კლებულობს. ანუ, როდესაც მოსახლეობამ არ იცის ვის მოუსმინოს და სურს ექსპერტული მოსაზრება გაიგოს,.. საერთოდ ნდობაც სუბიექტურია.  სამოქალაქო სექტორი საზოგადოების ყოველი წევრისთვის გარკვეული საშუალებაა, რომ თავისი ხმა, მოსაზრება მიიტანოს თუნდაც ხელისუფლებამდე. იყენებს ამ მექანიზმს მოსახლეობა და თუ არ იყენებს ხომ არ არის ამის მიზეზი ინფორმაციის ნაკლებობა?  ეკა გიგაური – მოსახლეობა ამ  საშუალებას არ იყენებს , რადგან მათ ჰგონიათ რომ ეს არ არის ის გზა, რომლითაც  რაღაც შედეგამდე  მივლენ. საეროდ,  ჩვენი მოქალაქეები პასიურები არიან. შესაძლოა იმიტომ, რომ მათ სხვა საფიქრალი აქვთ – სოციალურს ფონს ვგულისხმობ.  მოქალაქეს რომ ჰკითხო  რა  შეიძლება  გააკეთოს  რომ დასაქმების დონემ  აიწიოს, გეტყვიან რომ ვერაფერს უშველიან.  ზოგადად  განწყობაა საზოგადოებაში,  რომ გარკვეული პოლიტიკური  ძალა მოვა და ის მოაგვარებს ყველაფერს. ასეთი მოლოდინი არ არის ჯანსაღი, მოქალაქეები აქტიურად უნდა ჩაერთონ ყველაფერში, არ შეიძლება ერთმა ადამიანმა შეცვალოს რამე.   ამ ჭრილში როგორ ხედავთ არასამთავრობოების როლს?   ეკა გიგაური –  ჩვენ წლების მანძილზე  ვცდილობთ აქტივისტების ჯგუფების ჩამოყალიბებას, რომლებიც ლოკალურ პრობლემებზე მოხალისეობრივ საწყისებზე იმუშავებენ. ვეხმარებით ინფორმაციის გავრცელებისა  და მათი ხელისუფლებასთან მიტანის კუთხით, მაგრამ ვერ მოვახერხეთ ამ ხალხის მობილიზება, რადგან უსასყიდლოდ რაღაცის გაკეთება მაინც პრობლემაა. ისინი ფიქრობენ, რომ ლოკალური პრობლემების მოგვარებაში საფასური უნდა მიიღონ. დასავლეთის ქვეყნების გამოცდილებას თუ გადავხედავთ, არასამთავრობო სექტორს დონორები არ აფინანსებენ, ეს არის თვითორგანიზებადი ჯგუფები, რომლებიც რაღაცა მიზნისთვის იბრძვიან, რაც ძალიან კარგია.   მართალია არჩევნებიდან ცოტა დრო გავიდა, სრულყოფილი ანალიზისთვის დრო საკმარისი არ არის, მაგრამ თქვენი აზრით, ერთი შეხედვით, სექტორში რა შეიცვალა?   ეკა გიგაური – ბევრი რამ შეიცვალა. არჩევნებამდე იყო მიზანი, რომ დემოკრატიული არჩევნები ჩატარებულიყო, ადამიანებს ჰქონოდათ თავისუფალი არჩევანის უფლება. ადამიანის უფლებების კუთხითაც  რთული ვითარება იყო. არასამთავრობო სექტორში იყო განწყობა, რომ მათ აზრს არ იზიარებენ , მთავრობა დახურული იყო და ასე შემდეგ. ამის გამო მობილიზებული ვიყავით, რომ დემოკრატიული არჩევნები ჩატარებულიყო. ბუნებრივია, არჩევნების შემდეგ შეიცვალა სიტუაცია და ახლა ყველა სხვადასხვანაირად მოქმედებს და ფიქრობს. ზოგის აზრით, მეტი დრო უნდა მისცე მთავრობას, რომ რაღაც გააკეთოს და ასეთები თვლიან, რომ მიზანშეწონილი არ არის კრიტიკა. ნაწილი ფიქრობს, რომ სჯობს თავიდანვე იყოს ჯანსაღი კრიტიკა, რათა იგივე შეცდომები არ განმეორდეს. ასეთი დივერსიფიკაცია მოხდა სექტორში. თანაც სექტორიდან ნაწილი მთავრობაში გადავიდა სამუშაოდ. ვფიქრობ, რომ ნელ–ნელა დალაგდება სექტორი, რათა თავისი როლი ნახოს. ახლა ცოტა არეული სიტუაციაა. თქვენ აღნიშნეთ, რომ სექტორმა თავისი როლი უნდა  იპოვოს, რას გულისხმობთ? რადგან აზრთა სხვადასხვაობაზე ისაუბრეთ, რას ფიქრობთ, სჯობს არ ვაკრიტიკოთ ხელისუფლება დღესვე თუ პირიქით, ჯანსაღი კრიტიკა უკეთესია?   ეკა გიგაური –  ვფიქრობ, რომ კრიტიკა უმჯობესია და ეს ჩვენი საქმიანობიდანაც ჩანს. ზუსტად ახლა სჭირდებათ მათ კონსტრუქციული კრიტიკა. გვესმის, რომ ცოტა დრო გავიდა, რაც ხელისუფლებაში ახალი გუნდი მოვიდა, მაგრამ ისეთი შეცდომები არ უნდა დავუშვათ, რომლის გამოსწორებაც მომავალში ძნელი იქნება. შესაბამისად,  ჩვენ ვფიქრობთ,  რომ არჩევნების შემდეგ ისევე უნდა გავაგრძელოთ საქმიანობა, როგორც არჩევნებამდე. რაც შეეხება როლს, სწორედ მონიტორინგს, პრობლემებზე მითითებას, კონსტრუქციულ კრიტიკას ვგულისხმობდი. აღმოჩნდა კიდევ ერთი დამატებითი საკითხი – მას შემდეგ რაც მთავრობამ გამოთქვა სამოქალაქო სექტორის ჩართვის სურვილი, აუცილებელია სამოქალაქო სექტორი დაჯდეს და გაიაზროს პასუხისმგებლობა იმ საკითხებზე, რომლის შესახებაც რეკომენდაციებს ვაძლევდით მთავრობას და უნდა ჩამოაყალიბოს მისი განხორციელების გზებიც. ზოგ შემთხვევაში სექტორი პრობლემის წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს.    რატომ?   ეკა გიგაური – იმიტომ, რომ როდესაც რეკომენდაციები კანონპროექტად უნდა ჩამოყალიბდეს, შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ მართალი არ იყავი და შეიძლება არც იმუშაოს. აქ უფრო მეტი ექსპერტიზა გჭირდება კონკრეტულ საკითხებზე, პოლიტიკაზე, გეგმაზე უნდა იმუშაო, რომელიც ხელისუფლებამ უნდა განახორციელოს.   თუნდაც რეკომენდაციები ავიღოთ, მასზე ხომ ყოველთვის  პასუხისმგებელი იყო არასამთავრობო სექტორი?  ეკა გიგაური – რა თქმა უნდა, ჩვენ ორგანიზაციას თავის დროზეც და ახლაც ამის პრობლემა არ აქვს, არც ექსპერტიზა გვაკლია და ნამდვილად ვცდილობდით და ვცდილობთ კონკრეტულ საკითხებზე გვესაუბრა და ვისაუბროთ.   2003 წლის შემდეგ, მაშინდელმა ხელისუფლება შესთავაზა არასამთავრობო სექტორს თანამშრომლობა და სხვადასხვა საბჭოებშიც მიიწვია. რა განსხვავებას ან მსგავსებას ხედავთ?  ეკა გიგაური –  სხვებზე ვერ ვისაუბრებ და ჩვენი ორგანიზაციის მაგალითზე ვიტყვი. ყოველთვის – მაშინაც და ახლაც ვიყავით და ვართ ანტიკორუფციულ საბჭოში. ადრე ჩვენი ყოფნა ნომინალური იყო, ეტყობა, იმისთვის რომ ვიღაცისთვის ეთქვათ, რომ საბჭოში ვიყავით – არ გვქონდა საშუალება პოზიცია გაგვეტანა, არც იმის საშუალება იყო, რომ სტრატეგიის ჩამოყალიბებაში ჩავრთულიყავით. შეხვედრამდე რამდენიმე დღით ადრე გვიგზავნიდნენ სტრატეგიის დოკუმენტს, რომლის განხილვას კი არა, წაკითხვასაც ვერ ვასწრებდით. ფაქტია რომ ეს ნომინალური ჩართვაა. ეხლა სხვა სიტუაციია – თავიდან ბოლომდე ჩართულნი ვართ პროცესში და თანამონაწილეები ვართ. არ ვიცი მომავალში როგორ გაგრძელდება თანამშრომლობა, მაგრამ განსხვავება ის არის, რომ ახლა ფორმალური ხასიათი არ აქვს თანამშრომლობას.   წინა ხელისუფლებასთან გარკვეული არასამთავრობოების აფილირება მოხდა, ეხლა ამის საშიშროებას ხედავთ თუ არა?   ეკა გიგაური – ასეთი საშიშროება ყოველთვის არის.  დასაწყისში რომ  ვახსენე – სექტორი უნდა გაერკვეს თავის  თავში–თქო, სწორედ ამას ვგულისხმობდი. ამ გამოწვევის წინაშე დგას სამოქალაქო სექტორი – შეიძლება გუშინდელი თანამებრძოლი მაღალ თანამდებობაზე აღმოჩნდეს. უკვე  ვახსენე, ნაწილი მიიჩნევს, რომ დღეს კრიტიკის დრო არ არის – ყველას თავისი არჩევანი აქვს.   ის არასამთავრობოები, რომლებიც მოცდას ამჯობინებენ, ძლიერი ორგანიზაციები არიან? დიდია მათი გავლენა საზოგადოებაზე?   ეკა გიგაური – ჩვენთან  უფრო მეტად ორგანიზაციები კი არა, ორგანიზაციების თანამშრომლები არიან პიროვნულად ცნობილი. როცა ლოიალობაზე ვსაუბრობდი, ვგულისხმობდი პიროვნებებს, ვინც სექტორიდან ახლა  გადავიდნენ  მთავრობაში. არამგონია ცნობილ ორგანიზაციებს ასეთი საკითხი დაუდგეთ.    პოლიტიკური მოვლენები გარკვეულ ზეგავლენას ახდენს საერთაშორისო ორგანიზაციების საქმიანობაზე, თქვენი აზრით,  რა მიმართულებით შეიძლება შეცვალონ ან გადახედონ მათ არასამთავრობოების მიმართ პოლიტიკა?   ეკა გიგაური – შეიძლება გადახედონ  მიმართულებებს. ერთი ტენდენცია, რაც არჩევნების შემდეგ გამოიკვეთა ის არის, რომ ყოფილმა სახელმწიფო მოხელეებმა, მინისტრის მოადგილეებმა, თუ სხვა თანამდებობის პირებმა არასამთავრობო ორგანიზაციები ჩამოაყალიბეს და ნელ–ნელა გარკვეულ ნიშას იკავებენ. მართალი გითხრათ, მათ შორის ბევრი პატივსაცემი პიროვნებაა, რომლებიც  კანონდარღვევებში არ იყვნენ გარეულნი და ქვეყნისთვის კარგ საქმეს აკათებდნენ, თუმცა არიან ისეთი უწყებების ყოფილი თანამშრომლები, რომელთა მიმართაც ბევრი კითხვა არსებობს. ერთი მხრივ, ზოგადად, მათი გამოცდილება და ცოდნა კარგია –  თუნდაც რეფორმები ავიღოთ, ჩვენ იმდენი ინფორმაცია არ გაგვაჩნია, რაც მათ აქვთ. მეორე მხრივ, საუბარია ღირებულებებზე, ყველაზე ბუნებრივია არ ვსაუბრობ, მხედველობაში მყავს ის ადამიანები, ვისაც შეხება ჰქონდა ადამიანის უფლებების საკითხებთან, მათ შეეძლოთ გავლენა მოეხდინათ გარკვეულ საკითხებზე და არ აკეთებდნრენ ამას, ახლა კი არასამთავრობო სექტორიდან გეგმავენ ამის გაკეთებას, ამის გაგება ძნელია. შეიძლება კარგადაც გამოუვიდეთ, მაგრამ ვფიქრობ, გაუძნელდებათ ამის კეთება.   როცა ასეთი კითხვები ჩნდება, შეძლებთ მათთან, თუნდაც კონკრეტულ საკითხზე თანამშროლობას? ეკა გიგაური – როგორ არა. თუ შემოუერთდებიან ჩვენს განცხადებას, რომელიც მაგალითად სამსახურიდან უკანონოდ ვინმეს გათავისუფლებას, ან სხვა უფლებების დარღვევას ეხება, რატომაც არა. ადრეც ვამბოდით და ახლაც ვამბობთ, რომ ჩვენს ინიციატივებსა თუ განცხადებებს რაც უფრო ბევრი შემოუერთდება,  მით უკეეთესი იქნება.   დავუბრუნდეთ საერთაშორისო ორგანიზაციებს, რა მიმართულებით შეიძლება შეიცვალოს მათი პროგრამები?   ეკა გიგაური – ჩემი აზრით, სოციალურ პრობლემატიკაზე უფრო მეტს იმუშავებენ. ვფიქრობ, რომ ამ მიმართულებაზე მეტი აქცენტები უნდა გაკეთდეს. არ ვამბობ, რომ მაგალითად მართლმსაჯულების რეფორმა არ არის მნიშვნელოვანი – ამ მიმართულებით წინ სწრაფად მივდივართ – ეს დიდწილად დონორების დამსახურებაა და ასეთი საკითხებიც მნიშვნელოვანია, თუმცა ფაქტია, რომ სოციალური ფონი უნდა შეიცვალოს.   ათბალიანი შკალით რა ნიშნით შეაფასებდით არასამთავრობოების საქმიანობას?   ეკა გიგაური  – ჯამურად ხუთბალს დავუწერდი, დიდ ქალაქებში უფრო ძლიერი ორგანიზაციები არიან და მათ ცალკე 7 ბალს მივანიჭებდი, დაბებში და სოფლებში ალბათ 2–3 ბალს.   შეგიძლიათ დაგვისახელოთ სამი ღირებულება, რომელსაც უნდა ეყრდნობოდეს სამოქალაქო სექტორი...  ეკა გიგაური – მიუკერძოებლობა, სამოქალაქო აქტიურობა, ანუ მოხალისეობრივი სულისკვეთება და სახელმწიფოებრივი აზროვნება და ეროვნული ინტერესების დაცვა.   სახელმწიფოებრივ აზროვნებაში, ზოგ შემთხვევაში, გარკვეული ინფორმაციის გაუხმაურებლობასაც გულისხმობენ, თქვენ რას მოაზრებთ მასში?   ეკა გიგაური – სახელმწიფოებრივი ინტერესი არის დემოკრატია, გამჭვირვალობა, ანგარიშვალდებულება და ასე შემდეგ. სიმართლე და დემოკრატიული პრინციპები ეს სწორედ სახელმწიფოებრივი ინტერესია.

სამოქალაქო საზოგადოების წინაშე არსებული გამოწვევები, მისი წარსული, აწმყო და მომავალი – ეს ის საკითხებია, რომელზეც  ფონდ „ღია საზოგადოება – საქართველოს" აღმასრულებელ დირექტორს, ქეთი ხუციშვილს ვესაუბრეთ. ესაუბრა ლალი შალვაშვილი ქალბატონო ქეთი, „სამოქალაქო საზოგადოების", როგორც ტერმინის შესახებ, სხვადასხვა შეხედულება არსებობს, თქვენ როგორ განმარტავთ? ქეთი ხუციშვილი – ტერმინი „სამოქალაქო საზოგადოება" ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთში გაჩნდა. არისტოტელე პოლისს მოიხსენიებდა „ასოციაციათა ასოციაციად" და შემდგარ ერთეულად თვლიდა, თუ მის ცხოვრებაში ყოველი თავისუფალი მოქალაქე იყო აქტიურად ჩართული. რაც შეეხება ტერმინის თანამედროვე გაგებას – იგი უფრო გვიან ჩამოყალიბდა,  მე–18 საუკუნის ფილოსოფოსების ადამ ფერგუსონის, თომას პეინის ტრაქტატებში და ბოლოს კრისტალიზდა მე–19 საუკუნის ფრანგი მოაზროვნის ალექსის დე ტოკვილის შრომებში. მან ამერიკაში მოგზაურობის შემდგომ დაწერა შრომა, რომელიც დემოკრატიის და სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების თემაზე  კლასიკად იქცა. თანამედროვე კონტექტსტში ტოკვილმა  პირველმა დაიწყო საუბარი, თუ რა მნიშვნელოვანია სახელმწიფოსა და ადამიანს შორის არსებობდეს ინტერესების, საჭიროებების, საქმიანობის მიხედვით, თუ სხვა პრინციპით შექმნილი თავისუფალი ასოციაციები, რაც, მისი აზრით, ადამიანს იცავს პოტენციური დიქტატურისგან ან დესპოტიზმისგან, განაპირობებს პიროვნების თავისუფალ განვითარებას საზოგადოებაში და ამავე დროს აკავშირებს მას სახელმწიფოსთან. სამოქალაქო საზოგადოების კონცეფცია მე-20 საუკუნეშიც განაგრძობდა განვითარებას და განსაკუთრებით აქტუალური გახდა მას შემდეგ, რაც დემოკრატიზაციის ახალი ტალღა და საბჭოთა სისტემის რღვევა დაიწყო. 90-იან წლებში, ერთი მხრივ, აღმოსავლეთ ევროპაში შეიქმნა თავისუფალი ქვეყნები და მეორე მხრივ, ყოფილი საბჭოთა კავშირის სივრცეში გაჩნდა პოტენცია თავისუფალი ქვეყნების შექმნისა. სწორედ ამ პერიოდში გამახვილდა ყურადღება სამოქალაქო საზოგადოებზე, როგორც უშუალოდ ამ ქვეყნებში, ასევე დონორ ქვეყნებში, რადგან დონორი ქვეყნებისთვისაც უფრო ადვილი და მისაღები იყო სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებისთვის დახმარების გაწევა, ვიდრე პოლიტიკური პარტიების ან სხვა ჯგუფებისთვის. ამავე დროს თავი იჩინა აღმოსავლეთ ევროპაში  ახალმა შეხედულებამ სამოქალაქო საზოგადოების შესახებ, კერძოდ, რომ სამოქალაქო საზოგადოება არ არის მხოლოდ სახელმწიფოსა და პიროვნების დამაკავშირებელი სივრცე, ეს არის ის, რაც იცავს პიროვნებას სახელმწიფოსგან და აძლევს მას საშუალებას უკეთ დაიცვას სხვათა უფლებები. დღეს, როცა სამოქალაქო საზოგადოებაზე ვსაუბრობთ, ძირითადად, მეტ აქცენტს ვაკეთებთ უშუალოდ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებზე, თუმცა სამოქალაქო საზოგადოება უფრო მეტია, ვიდრე საზოგადოებრივი ორგანიზაციები. ტერმინის ირგვლივ კვლავ გრძელდება დისკუსია, რომელიც განსაკუთრებით გააქტიურდა ბოლო 2-3 წლის მანძილზე, როცა ახლო აღმოსავლეთში, მაგ. ეგვიპტეში დაიწყო სოციალურ თუ ადამიანის უფლებებზე ორიენტირებული დიდი მოძრაობა, რომელშიც საზოგადოების ფართო ჯგუფები ჩაერთო.  ახალმა დისკუსიამ დააყენა საკითხი – ზედმეტად ხომ არ დავიწროვდა ტერმინი და დონორებმაც ხომ არ მოახდინეს ზედმეტი აქცენტირება საზოგადოებრივი ორგანიზაციების დახმარებისა, მაშინ როცა ნაკლები ყურადღება მიექცა საზოგადოებაში სხვა ტიპის, ბუნებრივად წარმოშობილ მოძრაობებს. რა თქმა უნდა, ეს დისკუსია დღეს და ხვალ ვერ დასრულდება, ამას დიდი დრო სჭირდება. ჩვენთანაც საჭიროა ამ საკითხს ჩაღრმავებული განხილვა. სამოქალაქო საზოგადოებისთვის საზოგადოებრივი ორგანიზაციები გარკვეულ ინსტრუმენტს წარმოადგენს, რათა თავისი პოზიცია, შეხედულება წარმოაჩინოს და დაიცვან, ვისაუბროთ კიდევ რა როლს ასრულებენ საზოგადოებრივი ორგანიზაციები სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების საქმეში. ქეთი ხუციშვილი – საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს მნიშვნელოვანი როლი ეკისრებათ საზოგადოების განვითარებაში, განსაკუთრებით ჩვენი ტიპის ქვეყნებში, რადგან ორგანიზაციები ორიენტირებულნი არიან კონკრეტულ საკითხებზე, ეს შეიძლება იყოს სოციალური, ადამიანის უფლებების, კანონის უზენაესობის საკითხები, ისინი კონცენტრირებულად ცდილობენ მათ დამუშავებას, შესაბამის სფეროებში პოლიტიკის ნარკვევების შემუშავებას, ასევე ადვოკატირებას. ჩემი აზრით, ეს ყველა ფუნქცია და მიმართულება ძალიან მნიშვნელოვანია. ჩვენი საზოგადოება ვითარდება და განვითარება რომ რაციონალური იყოს, ის მთელი პოტენციალი, რაც დაგროვილია საზოგადოებრივ ორგანიზაციებში გამოყენებულ უნდა იქნას. საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს ის როლიც ეკისრებათ, რომ თავის წიაღში ჩამოყალიბებული იდეები, კონცეფციები, პოლიტიკის ნარკვევები მაქსიმალურად მიიტანონ ერთი მხრივ ხელისუფლებასთან, მეორე მხრივ, ფართო საზოგადოებასთან. პოლიტიკის ნაკრვევები, რომლებიც მიმართულია ამა თუ იმ სფეროს რეფორმირებასა და რაციონალურ დალაგებაზე, რა თქმა უნდა, ყოველთვის არა, მაგრამ გარკვეულ შემთხვევებში არის გათვალისწინებული. მაგრამ, როცა საქართველოზე ვსაუბრობთ, ხშირად ორგანიზაციები მეტად ურთიერთობენ ერთმანეთთან, დონორებთან, ხელისუფლებასთან,  რიგ შემთხვევებში კრიტიკულად და პრინციპულადაც, მაგრამ ნაკლები კავშირი აქვთ ფართო საზოგადოებასთან. ხშირად ისინი არ წარმოადგენენ რომელიმე სოციალურ ჯგუფს, ან არ აქვთ პირდაპირი მჭიდრო კავშირი მათთან, ხშირად საზოგადოებრივი ორგანიზაცია შეიძლება ძალიან აქტიური იყოს, ან ძალიან მნიშვნელოვან საქმეს აკეთებდეს, მაგრამ ფართო საზოგადოებამ ნაკლები იცოდეს ამის შესახებ. თქვენი აზრით, რა არის მიზეზი?  ქეთი ხუციშვილი – უპირველესად, საზოგადოების უფრო ფართო ფენები უნდა ჩაერთონ სამოქალაქო საზოგადოების მნიშვნელობისა და საჭიროების შესახებ დისკუსიებში, ისევე, როგორც თავად  საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საქმიანობაში. ხშირად სამოქალაქო ორგანიზაციების საქმიანობა და მიზანი სამოქალაქო აქტივობის გაზრდაა და როდესაც აქტივობის გაზრდაზე ვსაუბრობთ, უფრო მეტი ურთიერთქმედება უნდა იყოს საზოგადოების ფართო ფენებთან. რა თქმა უნდა, ამის რეცეფტი არ არსებობს. მაინც ჩაგეკითხებით, რატომ ვერ ხერხდება საზოგადოების უფრო ფართოდ ჩართვა საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საქმიანობაში? ქეთი ხუციშვილი –  მიზეზი სხვადასხვაა. ერთი, რომ ყოველ მოცემულ მომენტში ხელისუფლებასაც არ აქვს დიდი ინტერესი, რომ საზოგადოებრივი ორგანიზაცია ადვილად და პირდაპირ მივიდეს საზოგადოების ფართო ფენებთან, მეორე – საზოგადოება უფრო ეკონომიკური, სოციალური საკითხებით ინტერესდება, ვიდრე ვთქვათ ადამიანის უფლებებით, დემოკრატიის განვითარებით, ეკოლოგიით ან სხვა საკითხებით, რომლებზეც მუშაობენ საზოგადოებრივი ორგანიზაციები. რა თქმა უნდა, ეს იმასაც ნიშნავს, რომ მეტად უნდა გავითვალისწინოთ ყოველი პერიოდის საჭიროება, თუ საზოგადოებისთვის წარმმართველი არის სოციალური და ეკონომიკური საკითხები, მეტმა ორგანიზაციამ უნდა იმუშაოს ამ თემებზე. ამ აქტუალურ თემებზე, ერთი მხრივ ორგანიზაციებმა უნდა გაამახვილონ ყურადღება, მეორე მხრივ, დონორებმა, რადგან როცა საქართველოს საზოგადოებრივ ორგანიზაციებზე ვსაუბრობთ, სამწუხაროდ, მათი დახმარება მხოლოდ საერთაშორისო დონორების საშუალებით ხერხდება. იდეალური იქნებოდა, რომ ქვეყანაშიც იყვნენ ადგილობრივი დონორები, რომლებიც დააფინანსებენ საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საქმიანობას. სწორედ ასეთ შემთხვევებში გაიზრდება საქველმოქმედო, სოციალურ საკითხებზე ორიენტირებული პროექტების რაოდენობა. ქალბატონო ქეთი, თქვენი დაკვირვებით და შეხედულებით, რას მიაღწია საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოებამ? ქეთი ხუციშვილი – სამოქალაქო საზოგადოებამ საქართველოში 90-იანი წლებიდან განვითარების რამდენიმე ეტაპი განვლო. 2003 წლამდე იგი ძალიან განვითარებული ჩანდა, თუმცა ეხლა ვხვდებით რომ ეს ნაწილობრივ ილუზია იყო და ესოდენ ძლიერი იგი სუსტი სახელმწიფო აპარატის ფონზე ჩანდა. ეს იყო გარკვეული ნიშა ინტელექტუალური ადამიანებისთვის და სწორედ აქ მოხდა ნიჭის, ინტელექტისა და აქტიურობის კონცენტრაცია. 2003 წელს სიტუაცია შეიცვალა – სამოქალაქო ლიდერების ნაწილი ხელისუფლებაში წავიდა, ნაწილი ოპოზიციაში, ცოტა მოგვიანებით, აგრეთვე აკადემიურ წრეებში. თავისთავად ეს დრამატული კი არა, ბუნებრივი პროცესია და ასეც უნდა მომხდარიყო. შეიძლება ითქვას, რომ ზედმეტი ენერგია იყო დაგროვილი სამოქალაქო სექტორში და მოხდა მისი გადინება–გადანაწილება. მიუხედავად იმისა, რომ ხელისუფლებაში ბევრი ჩვენი კოლეგა მივიდა, ხელისუფლებასთან ურთიერთობა არცთუ ადვილი აღმოჩნდა. განსაკუთრებით, „რევოლუციის" შემდეგ პირველ წლებში ხელისუფლების მხრიდან მიუღებლობა იყო კრიტიკის, რეკომენდაციების,  იყო დამოკიდებულება – „ჩვენ ყველაფერი ვიცით, თქვენი რჩევები არ გვჭირდება...." შესაბამისად, არ მოხდა სამოქალაქო სექტორში არსებული რესურსის გამოყენება. ბოლო წლებში ეს სიტუაცია გარკვეულად იცვლება, სამოქალაქო საზოგადოებაში მოვიდნენ ახალი ლიდერები ახალი იდეებით და  პრინციპებით. სხვათა შორის, არც ერთი ქვეყნის ხელისუფლება არ არის კრიტიკის მისაღებად მზად, მაგრამ ბოლო წლებში ხელისუფლებას მაინც უწევს სამოქალაქო საზოგადოების რეკომენდაციების გათვალისწინება, ხშირად არა, მაგრამ მაინც უწევს გარკვეული დიალოგი სამოქალაქო საზოგადოებასთან და იმედი მაქვს ეს უფრო ხშირი იქნება. ბოლო წლებში სამოქალაქო ორგანიზაციებმა მოახერხეს, წინ წამოეწიათ ადამიანის უფლებათა დაცვის თემები და დაეცვათ კონკრეტული მოქალაქეების უფლებები, გამოევლინათ საკუთრების უფლების დარღვევები და წვლილი შეეტანათ მათ აღდგენაში, ხელი შეეწყოთ მედიის მესაკუთრეობის მეტი გამჭვირვალობისთვის, და სხვა. თუმცა ამ სფეროებშიც და სხვებშიც კიდევ ბევრია სამუშაო. თქვენს მიერ დასმული საკითხების გარდა, რას ვერ მიაღწია სამოქალაქო საზოგადოებამ? ქეთი ხუციშვილი – ჯერ ვერ მივაღწიეთ ისეთი სტაბილური საზოგადოების შექმნას, რომელიც შეძლებს კონფლიქტებისა და დრამატული ცვლილებების გარეშე  განვითარდეს, ვერ მოვახერხეთ რომ ხელისუფლების ცვლილება ხდებოდეს არჩევნების გზით მშვიდობიანად და დემოკრატიულად, მაშინ როცა არჩევნები და საარჩევნო გარემო ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი საქმეა საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისთვის. თვითონ სამოქალაქო საზოგადოება სწორედ იმისთვის არის, რომ ქვეყანა ვითარდებოდეს მშვიდობიანი ცვლილებების, კონსტიტუციითა და კანონმდებლობით განსაზღვრული ნორმების გზით. სამოქალაქო საზოგადოების სიძლიერე მაშინ გამოჩნდება, როცა ამდაგვარი ცვლილებების უზრუნველყოფა მოხდება; არა იმ გზით, რომ სამოქალაქო საზოგადოება პოლიტიზირდეს და თავად იკისროს პოლიტიკური პარტიების როლი, არამედ მან უნდა შექმნას სივრცე, სადაც ყოველ ადამიანს ექნება საშუალება ერთი მხრივ, სიმპათია–ანთიპათიის გაცხადებისა, მეორე მხრივ, თავისი არჩევანის გაკეთებისა და რა თქმა უნდა, იმ ინტერესის გატარებისა, რომელიც მას აქვს. რა გავლენას ახდენს დროის ფაქტორი ყოველივეზე? საკმარისი იყო დრო ამისთვის? ქეთი ხუციშვილი – სამოქალაქო საზოგადოების თეორეტიკოსები ამბობენ, რომ თავისთავად ძლიერი სამოქალაქო საზოგადოებაც კი არ არის დემოკრატიის გარანტი, მაგრამ ძლიერ სამოქალაქო საზოგადოებას თავისი წვლილის შეტანა შეუძლია ქვეყნის დემოკრატიულ და მშვიდობიან განვითარებაში. ჩვენი ტიპის ორგანიზაცია ვერ შეძლებს პრინციპულად ბევრი რამის შეცვლას ქვეყანაში, მაგრამ სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებაში შეიტანს წვლილს. ჩვენთან არსებულ სიტუაციას თუ შევადარებთ სხვა ქვეყნებს, თუნდაც ჩვენს მეზობელ ქვეყნებს, რომლებსაც დიდ პატივს ვცემთ, ჩვენი სამოქალაქო საზოგადოება უფრო აქტიურია, საზოგადოებრივი ორგანიზაციები უფრო სერიოზულ როლს ასრულებენ – მათ შეუძლიათ წარმოაჩინონ და გამოიტანონ საჯაროდ პრობლემა და გადაწყვეტის გზებიც შესთავაზონ ხელისუფლებას. იმის თქმა, რომ საზოგადოებრივი ორგანიზაციები როლს არ ასრულებენ, არასწორია, შეიძლება მათი საქმიანობის შედეგები ყოველთვის არ არის იდეალური, მაგრამ მათი როლი მნიშვნელოვანია. ქალბატონო ქეთი რა უნდა გაკეთდეს მომავალში სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებისთვის? ქეთი ხუციშვილი – ჩემი აზრით, ბევრი რამ. ერთი მხრივ, დონორებსაც თავისი პასუხისმგებლობა აქვთ – მათ თავისი კონცეფციებიდან და თვალთახედვიდან გამომდინარე კი არ შეუწყონ ხელი ამა თუ იმ ტიპის პროექტების განხორციელებას, არამედ კარგად გაერკვნენ ქვეყნის საჭიროებებსა და ადგილობრივ სპეციფიკაში. უნდა ვაღიაროთ, რომ დონორები ხშირად შეიმუშავებენ თავის პრიორიტეტებს და  ძალაუნებურად საზოგადოებრივ ორგანიზაციებსაც უწევთ აღნიშნული პრიორიტეტების მორგება. ყოველი ახალი სტრატეგია თუ კონცეფცია უნდა ითვალისწინებდეს ადგილობრივ საჭიროებას, ამიტომ პროცესი ორმხრივი, ინტერაქტიული უნდა იყოს – ჩართული უნდა იყვნენ საზოგადოებრივი ორგანიზაციები. თავად ორგანიზაციებმა კი მაქსიმალურად ფართოდ უნდა გაშალონ საზოგადოებათან ურთიერთობა, დააინტერესონ მოქალაქეები თავიანთი საქმიანობით და მეტად ჩართონ, მისცენ მოქალაქეებს აქტიურობის შესაძლებლობა. საქართველოში მოხალისეობის საკმაოდ დიდი პოტენციალია, რაც 2008 წლის ომის დროს  კარგად გამოჩნდა. თბილისში არ დარჩენილა ოჯახი, რომ დევნილებისთვის დახმარება არ გაეწია. ამ პოტენციალის გააქტიურება უნდა მოხდეს, თანაც ისე, რომ ადამიანმა თავისი საქმიანობის შედეგი დაინახოს. გარდა ამისა, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს უფრო მეტი ძალისხმევა სჭირდებათ ერთმანეთთან კოორდინირებული, კოალიციური მუშაობისთვის. როცა არის საერთო მიზანი, კოალიციის შექმნას ცალკეული ინტერესები, გრანტის მოპოვების სურვილი არ უნდა უშლიდეს ხელს. გასაგებია, რომ სფეროში დიდი კონკურენციაა, მაგრამ როცა ქვეყნისა და საზოგადოების საჭიროებაა, უნდა მოხერხდეს საკუთარი ინტერესების გვერდზე გადადება. ასევე მნიშვნელოვანია სექტორის დივერსიფიცირება, რაც ისედაც დაწყებულია – ორგანიზაციები მუშაობენ სოციალურ, ადამიანის უფლებებისა და სხვა სფეროების მიმართულებით. ეს პროცესი უნდა გაგრძელდეს. უნდა შეიქმნას ბევრი კვლევითი ორგანიზაცია, რადგან მათი მნივშვნელობა ქვეყნის მომავალი პოლიტიკის შემუშავებაში, სტრატეგიული კვლევების განსაზღვრაში დიდია. რაც მთავარია საზოგადოება უნდა იყოს ღია, გახსნილი, აქტიური და ჩართული ქვეყნის განვითარებაში, ამავე დროს მიმღები და ტოლერანტული უმცირესობისადმი. სამწუხაროდ, ჩვენთან ეს პრობლემაც დგას და ვერ ვიტყვი, რომ ბოლო წლებში უფრო მეტად არის იგი მოგვარებული. ანუ მიმღებლობა განსხვავებული ჯგუფებისადმი – ეს არის ის, რაც საზოგადოებას სჭირდება და საზოგადოებრივი ორგანიზაციები მეტად უნდა ემსახურებოდნენ ამ საკითხებს, რადგან ამის გარეშე, ჩვენ, როგორც სახელმწიფო ვეღარ განვითარდებით. ერთი მხრივ, უნდა მოხდეს უმრავლესობის აქტიურად ჩართვა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, მაგრამ ამავე დროს, თუ არ მოხდა ყველა ტიპის უმცირესობის ინტერესების გათვალისწინება და მათდამი ღიაობა, მომავლის ქვეყნად ვერ ვიქცევით. ამავე დროს, ყოველ მოცემულ მომენტში, საზოგადოება უნდა იყოს ის სივრცე, ინსტრუმენტი, სადაც კონფლიქტები დისკუსიით, მშვიდობიანი გზით მოგვარდება. შეგიძლია გვითხრათ ის სამი მთავარი ღირებულება, რომელსაც სამოქალაქო საზოგადოება უნდა ატარებდეს, ეფუძნებოდეს... ქეთი ხუციშვილი – სამოქალაქო საზოგადოება ლიბერალური ღირებულებების მატარებელი უნდა იყოს: კანონის უზენაესობა, ადამიანის უფლებების და თავისუფალი განვითარების უპირატესობა და ტოლერანტობა.

ამ საკითხებზე საქართველოში ევროკავშირის წარმომადგენელს ოლივერ რაისნერს ვესაუბრე ესაუბრა ლალი შალვაშვილი ბატონო ოლივერ, „სამოქალაქო საზოგადოება", როგორც ტერმინი ხანგრძლივი დისკუსიის საგანია, თქვენ როგორ განმარტავთ? ოლივერ რაისნერი – სამოქალაქო საზოგადოება ეს არის კოლექტიური აქტორი, კოლექტიური მოთამაშე. ქვეყნებისა და საზოგადოებების სპეციფიკიდან გამომდინარე იგი განსხვავებულია სხვადასხვა ქვეყანაში. მთავარი იდეა ის არის, რომ იგი შუამავალი, შუა რგოლია სახელმწიფოსა და მოქალაქეებს შორის საზოგადოებრივი ორგანიზაციების, ასოციაციების, პროფკავშირების სახით. რაც შესაძლებლობას აძლევს მოქალაქეს გამოხატოს თავისი აზრი ან აქტიურად ჩაერთოს სხვადასხვა სფეროში – იქნება ეს რელიგიური გაერთიანება, პროფკავშირები, გარემოს დაცვა თუ სხვა სფერო, რომელსაც მოქალაქე საჭიროების მიხედვით ირჩევს. ანუ, საზოგადოებრივი ორგანიზაცია ეს არის ერთგვარი ინსტრუმენტი, საშუალება, რომ საზოგადოება ჩაერთოს სხვადასხვა სფეროს საქმიანობაში და თავისი მოსაზრება მიიტანოს ხელისუფლებამდე, ან ჩაერთოს დიალოგში? ოლივერ რაისნერი – ხელისუფლებასა და მოქალაქეებს შორის დიალოგისას საჭირო და აუცილებელია, რომ მხოლოდ საზოგადოების ერთი ფენის, ან ელიტების ინტერესები არ იყოს წარმოჩენილი, დიალოგის პროცესში საზოგადოების ყველა ფენა, ჯგუფი უნდა იყოს ჩართული. თქვენ უკვე აღნიშნეთ. რომ  სამოქალაქო საზოგადოება ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია და ამას ბევრი რამ განაპირობებს, თქვენი აზრით, საქართველოში რას მიაღწია სამოქალაქო საზოგადოებამ... ოლივერ რაისნერი – 1994 წელს, როდესაც ჩემი დისერტაციის მასალების მოსაგროვებლად ჩამოვედი საქართველოში, საზოგადოებრივი ორგანიზაციები ცოტა იყო. მაშინ ეს გასაგები იყო, რადგან საბჭოთა წყობა სამოქალაქო საზოგადოებას, როგორც დამოუკიდებელ აქტორს, დამოუკიდებელ მოთამაშეს საერთოდ არ ითვალისწინებდა. 1994 წელს ჯერ კიდევ ძნელი იყო საბჭოთა მემკვიდრეობის გადალახვა. დღეს კი, სხვადასხვა სფეროში მუშაობენ სხვადასხვა შესაძლებლობების საზოგადოებრივი ორგანიზაციები. სფეროებისა და რეგიონების მიხედვით მათი განვითარების და შესაძლებლობის დონე სხვადასხვაა, მაგალითად, გარემოს დაცვის საკითხებში საკმაოდ ძლიერები არიან, სოციალურ სფეროში – ადგილებზე ძლიერები, ხოლო ამ სფეროში პოლიტიკის შემუშავების საკითხებში არც ისე. ყოველივე ეს, ჩემ გამოცდილებას, დაკვირვებას და სხვადასხვა კვლევებიდან მიღებულ ინფორმაციას ეფუძნება. ჩემი აზრით, საფუძვლიანად ჯერ კიდევ არ ვიცით რა დონეზეა საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოება, რადგან ჩვენს ხელთ არსებული სხვადასხვა კვლევა განვითარების ცალკეულ მიმართულებებს შეისწავლის. ერთ–ერთმა კვლევამ აჩვენა, რომ დღეს საკმაოდ ძლიერია სახელმწიფო სტრუქტურები, სამოქალაქო საზოგადოება არც ისე ძლიერი, რომ თანაბარი დიალოგის მონაწილე იყოს. ამას სხვადასხვა პრობლემა, თუ მიზეზი განაპირობებს. ჯერ ერთი საზოგადოებრივი ორგანიზაციები არ არიან წევრობაზე დაფუძნებულნი, თავად ორგანიზაციები არ არიან მიჩვეულნი, რომ მოქალაქეები ჩართონ საქმიანობაში, ხოლო ამ უკანასკნელთ არ აქვთ უნარ–ჩვევები ჩაერთონ და გამოხატონ თავიანთი შეხვედულება. არადა, ჩართულობის ხარისხი ძალიან მნიშვნელოვანია, თბილისში უფრო ჩართულია მოსახლეობა, ვიდრე რეგიონებში, სადაც რესურსები შეზღუდულია და მოქალაქისთვის მთავარი საარსებო საშუალებების შოვნაა. შეიმჩნევა რეგიონების მიხედვით საზოგადოებრივი ორგანიზაციების განვითარების სხვაობაც, ამაზე ჩვენს კონკურსებზე შემოსული საპროექტო განაცხადებიც მეტყველებს, ანუ საიდან უფრო მეტი განაცხადი შემოდის. აქტიურია აჭარა, გურია, დანარჩენი რეგიონები ნაკლებად აქტიურნი. თქვენი აზრით,  რა განპირობებს რეგიონების მიხედვით განვითარების სხვადასხვა დონეს? ასევე წევრობაზე დაფუძნებული საზოგადოებრივი ორგანიზაციების სიმცირე ახსენეთ, რატომ ვერ ხერხდება რომ ამ მოდელზე დაფუძნებული ბევრი ორგანიზაცია იყოს? ოლივერ რაისნერი – საჭიროა რომ უფრო მეტი ადამიანი იყოს ჩართული. თუმცა ამას რამდენიმე მიზეზი განაპირობებს. ერთ–ერთი ისიცაა, რომ საქართველოში, ამ კუთხით გამოცდილება არ არსებობს, გავრცელებულია ისეთი სტერეოტიპი, რომ სახელმწიფომ, მთავრობამ უნდა იმოქმედოს და მიხედოს მოქალაქეს, და არა თვითონ მოქალაქემ მიხედოს საკუთარ თავს, თითქოს მოვა „პატრონი" და ჩვენს მაგივრად მოაგვარებს ყველაფერს. ეს დაკავშირებულია სამოქალაქო ცნობიერებასთან. არის კიდევ მთელი რიგი მიზეზები – სოციალურ–ეკონომიკური პრობლემები, როცა ადამიანი მთელი დღე მუშაობს, მას არ რჩება სხვა აქტივობისთვის რესურსი, არიან ისეთებიც, ვისაც სურვილი აქვთ რომ ჩაერთონ, მაგრამ არ იციან სად მივიდნენ, ან თვითორგანიზების უნარი არ აქვთ. ჯერ კიდევ წერა–კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების საქმიანობის დროსაც, 100 წლის წინაც, პრობლემური იყო წევრობის საკითხი, ამის შესახებ ჩემს დისერტაციაშიც დავწერე. მოკლედ, იმის თქმა მინდა, რომ ყოველივეს ერთი კი არა, პრობლემების მთელი პაკეტი განაპირობებს, თუმცა მიმაჩნია, რომ დეტალურად ჯერ შესწავლილი ბოლომდე არ არის თუ როგორია საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოება. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არის კვლევები, მაგრამ იგი ცალკეულ მიმართულებებს ასახავს და არ არის ბოლომდე შესწავლილი სამოქალაქო საზოგადოების განწყობები, ღირებულებები. მე–20 საუკუნის დასაწყისში კოოპერაციები იქმნებოდა, ისინი წევრობაზე იყო დაფუძნებული, არა?... თუ არ ვცდები თქვენ დისერტაციაში ამ საკითხსაც შეეხეთ? ოლივერ რაისნერი – მე–20 საუკუნის დასაწყისში, სოფლებში იქმნებოდა კოოპერაციები, რომელიც მიმართული იყო იმ დროის ყველაზე მტკივნეული საკითხის მოსაგვარებლად, ეს იყო საზოგადოების თვითორგანიზების ფორმა. საერთო პრობლემური საკითხის ირგვლივ ფართომასშტაბიანი მოძარობები ჩამოყალიბდა, გავლენა იქონია იმანაც, რომ მაშინდელი ელიტებისა და გლეხების ინტერესი ერთმანეთს დაემთხვა. ფეოდალური საზოგადოების გარემოში უფრო აქტიური იყო სამოქალაქო საზოგადოება, ვიდრე 90–იანი წლების დასაწყისში, როცა გამოხატვის ყველაზე მთავარი ფორმა იყო მიტინგი, ან შიმშილობის აქცია, იმიტომ რომ სხვა ფორმები არ იცოდნენ. პრაქტიკულად ყველაფერი ნულიდან დაიწყო, ახლა უკვე დიფერენცირებული სამოქალაქო სექტორი არსებობს, რომელიც თანდათან იზრდება. ქვეყნისა და საზოგადოების სპეციფიკა ბევრ რამეს განსაზღვრავს, ამის შესახებ ზევით ისაუბრეთ, მაინც ჩაგეკითხებით კიდევ რა უნდა გაკეთდეს? ოლივერ რაისნერი – ერთ–ერთი მთავარი არის ღირებულებათა საკითხი, საზოგადოებრივი ორგანიზაციები სხვადასხვა ღირებულებებს შეიძლება ეფუძნებოდნენ, მათ შორის შეიძლება იყოს ღირებულებათა ჭიდილი, მაგრამ აუცილებელია იმ მექანიზმების დამკვიდრება, რომელიც დიალოგს უზრუნველყოფს. მაგალითად, დღეს ძლიერია სარწმუნოება, ეს რას ნიშნავს პრაქტიკაში და ა.შ. ეს და მსგავსი საკითხები აქტიურად უნდა შუქდებოდეს მედიაში. რა თქმა უნდა, როცა დიალოგზე ვსაუბრობთ სამოქალაქო საზოგადოების ყველა წევრის ჩართვის შესაძლებლობა უნდა არსებობდეს. საზოგადოება გაძლიერდება ღირებულებათა ჭიდილისას კონფლიქტების გადალახვისა და შეთანხმებების მიღწევის გზით. ბატონო ოლივერ, შეგიძლიათ დაგვისახელოთ სამი მთავარი ღირებულება, რომელსაც უნდა ეფუძნებოდეს, თქვენი აზრით, სამოქალაქო საზოგადოება... ოლივერ რაისნერი – სამოქალაქო საზოგადოება უნდა იყოს მომთმენი  და ტოლერანტული, მას მაღალი ხარისხის პასუხისმგებლობა უნდა ჰქონდეს არა მარტო ოჯახისა და ახლობლების წინაშე, არამედ სოფლის, თემის,მუნიციპალიტეტის, ქალაქისა და ქვეყნის წინაშე. ეს მხოლოდ სიტყვით კი არა საქმით უნდა გამოიხატებოდეს. მესამე და ასევე მთავარი მოქალაქეთა ჩართულობაა, რომლის გარეშეც ვერ იარსებებს სამოქალაქო საზოგადოება.

სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტი გთავაზობთ დოკუმენტურ ფილმს საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოებისა და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების შესახებ. ფილმის მიზანია კიდევ ერთხელ შეახსენოს ფართო საზოგადოებას რა როლი და ფუნქცია აქვს სექტორს საზოგადოების ცხოვრებაში, როგორ მოვიდა დღემდე, რა ხდება დღეს და რა პერსპექტივები და გამოწვვებია მესამე სექტორის წინაშე. სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტისთვის დიდი პატივია გამოთქვათ მოსაზრებები აღნიშნულ საკითხებზე.